Όσσο,
είσαι εναντίον όλων των θρησκειών; Ποιο είναι το πιο θεμελιώδες λάθος τους;
Ναι, είμαι εναντίον όλων των λεγομένων θρησκειών, γιατί δεν είναι θρησκείες καθόλου. Είμαι υπέρ της θρησκείας, αλλά όχι υπέρ των θρησκειών.
Αληθινή θρησκεία μπορεί να είναι μόνο μια, όπως ακριβώς η επιστήμη. Δεν έχεις μωαμεθανική φυσική, ινδουιστική φυσική, χριστιανική φυσική΄ θα ήταν ανόητο πράγμα. Αλλά αυτό ακριβώς έχουν κάνει οι θρησκείες -έχουν κάνει ολόκληρη τη γη ένα φρενοκομείο.
Αν η επιστήμη είναι μια, τότε γιατί να μην είναι μια και η επιστήμη του εσωτερικού κόσμου;
Η επιστήμη ερευνά τον αντικειμενικό κόσμο και η θρησκεία ερευνά τον υποκειμενικό κόσμο. Η δουλειά είναι η ίδια, διαφέρουν απλώς η κατεύθυνση και η διάστασή τους.
Σε μια πιο φωτισμένη εποχή, δεν θα υπάρχει κάτι σαν την θρησκεία, θα υπάρχουν μόνο δυο επιστήμες: η αντικειμενική επιστήμη και η υποκειμενική επιστήμη. Η αντικειμενική επιστήμη ασχολείται με τα πράγματα, η υποκειμενική επιστήμη ασχολείται με το είναι.
Γι΄αυτό και λέω ότι είμαι εναντίον των θρησκειών, αλλά όχι κι εναντίον της θρησκείας. Η θρησκεία όμως εκείνη είναι ακόμη έτοιμη να γεννηθεί. Όλες οι παλιές θρησκείες θα κάνουν ό,τι περνά από το χέρι τους για να την καταστρέψουν -επειδή η γέννηση μιας επιστήμης της συνειδητότητας θα είναι ο θάνατος όλων εκείνων των λεγομένων θρησκειών, οι οποίες εκμεταλλεύονται την ανθρωπότητα εδώ και χιλιάδες χρόνια.
Τι θα συμβεί στις εκκλησίες τους, στις συναγωγές, στους ναούς; Τι θα συμβεί στον κλήρο τους, στους πάπες τους, στους ιμάμηδες, στους σανκαρατσάρυα, στους ραβίνους; Πρόκειται για μεγάλη επιχείρηση. Και οι άνθρωποι αυτοί δεν πρόκειται να επιτρέψουν εύκολα να γεννηθεί η αληθινή θρησκεία.
Έχει έρθει όμως η ώρα στην ανθρώπινη ιστορία που χαλαρώνει η αρπάγη των παλιών θρησκειών.
Ο άνθρωπος τυπικά μόνο δείχνει σεβασμό προς τον χριστιανισμό, τον ιουδαϊσμό, τον ινδουισμό, τον μωαμεθανισμό, αλλά κατά βάση όποιος έχει έστω και λίγη ευφυΐα δεν ενδιαφέρεται πια για όλα αυτά τα άχρηστα πράγματα. Μπορεί να πηγαίνει στη συναγωγή και στην εκκλησία και στο τζαμί για άλλους λόγους, αλλά οι λόγοι εκείνοι δεν είναι θρησκευτικοί΄ οι λόγοι είναι κοινωνικοί. Έχει όφελος να σε βλέπουν στη συναγωγή΄ είναι αξιοσέβαστο πράγμα και δεν σου κάνει κανένα κακό. Είναι ακριβώς σαν να μπαίνεις στη Ροταριανή Λέσχη ή στη Λέσχη των Λάιονς. Αυτές οι θρησκείες είναι παλιές λέσχες που έχουν γύρω τους μια θρησκευτική φρασεολογία, κοίταξε όμως λίγο πιο βαθιά και θα δεις ότι είναι ασυνάρτητες όλες χωρίς καμιά ουσία μέσα τους.
Είμαι υπέρ της θρησκείας, αλλά η θρησκεία εκείνη δεν θα αποτελεί την επανάληψη καμιάς θρησκείας που σου είναι γνωστή.
Η θρησκεία εκείνη θα αποτελεί εξέγερση εναντίον όλων αυτών των θρησκειών. Δεν θα συνεχίσει κι άλλο το έργο τους΄ θα σταματήσει τελείως το έργο τους και θα ξεκινήσει ένα καινούργιο έργο -την πραγματική μεταμόρφωση του ανθρώπου.
Με ρωτάς: Πιο είναι το πιο θεμελιώδες λάθος όλων αυτών των θρησκειών; Υπάρχουν πολλά λάθη και είναι όλα θεμελιώδη, θα ήθελα όμως πρώτα να μιλήσω για το πιο θεμελιώδες λάθος. Το πιο θεμελιώδες λάθος όλων των θρησκειών είναι ότι καμιά από αυτές δεν είχε αρκετό θάρρος ώστε να παραδεχτεί πως υπάρχουν πράγματα που δεν τα γνωρίζουμε. Όλες τους υποκρίνονταν ότι τα ξέρουν όλα, όλες τους υποκρίνονταν ότι ξέρουν τα πάντα, ότι είναι παντογνώστες.
Γιατί συνέβη αυτό; Επειδή, αν παραδεχτείς ότι είσαι αδαής σχετικά με κάποιο πράγμα, τότε δημιουργούνται αμφιβολίες μέσα στο νου των οπαδών σου. Αν είσαι αδαής για κάποιο πράγμα, ποιος ξέρει; Μπορεί να είσαι αδαής και για άλλα πράγματα επίσης. Τι εγγύηση υπάρχει; Για να το κάνουν τελείως ασφαλές, υποκρίθηκαν όλες τους, χωρίς εξαίρεση, ότι είναι παντογνώστες.
Το πιο ωραίο πράγμα που έχει η επιστήμη είναι ότι δεν υποκρίνεται πως είναι παντογνώστης.
Η επιστήμη δεν υποκρίνεται πως είναι παντογνώστης΄ παραδέχεται τα ανθρώπινα όριά της. Ξέρει όσα ξέρει και ξέρει ότι υπάρχουν πολλά περισσότερα να μάθει. Και οι πιο μεγάλοι επιστήμονες ξέρουν κάτι βαθύτερο ακόμη. Ως προς το γνωστό, ξέρουν τα όριά του΄ ως προς αυτό που μπορεί να γνωσθεί, αργά ή γρήγορα θα το γνωρίσουν -βρίσκονται καθοδόν.
Μόνο όμως οι μεγαλύτεροι επιστήμονες, όπως ο Αλμπερτ Αϊνστάιν, έχουν επίγνωση της τρίτης κατηγορίας, εκείνου που δεν μπορεί να γνωσθεί, εκείνου που δεν θα γίνει γνωστό ποτέ. Τίποτε δεν μπορεί να γίνει ως προς αυτό, διότι το υπέρτατο μυστήριο δεν μπορείς να το ελαττώσεις και να το κάνεις γνώσεις.
Είμαστε μέρος της ύπαρξης -πώς γίνεται να ξέρουμε το υπέρτατο μυστήριο της ύπαρξης;
Έχουμε έρθει εδώ πολύ αργά΄ δεν υπήρχε κανείς παρών ως αυτόπτης μάρτυρας. Και δεν έχουμε κανένα τρόπο να χωρίσουμε εντελώς τον εαυτό μας από την ύπαρξη και να γίνουμε ένας απλός παρατηρητής. Ζούμε, αναπνέουμε, υπάρχουμε μαζί με την ύπαρξη -δεν μπορούμε να χωρίσουμε τον εαυτό μας από εκείνην. Μόλις γίνουμε ξέχωροι, θα είμαστε νεκροί. Κι αν δεν χωρίσεις, αν δεν γίνεις ένας απλός παρατηρητής, χωρίς καμιά συμμετοχή, χωρίς καμιά προσκόλληση, δεν μπορείς να γνωρίσεις το υπέρτατο μυστήριο΄ γι΄αυτό και είναι αδύνατο. Θα παραμένει πάντοτε κάτι που δεν γίνεται να το γνωρίσεις. Μπορείς πράγματι να το νιώσεις, αλλά δεν μπορείς να το γνωρίσεις. Μπορείς ίσως να το βιώσεις με διαφορετικούς τρόπους -όχι ως γνώσεις.
Ερωτεύεσαι -μπορείς να πεις ότι γνωρίζεις τον έρωτα; Δείχνει να είναι ένα φαινόμενο τελείως διαφορετικό. Το αισθάνεσαι. Αν προσπαθήσεις να το γνωρίσεις, ίσως να εξατμιστεί μέσα στα χέρια σου. Δεν μπορείς να το ελαττώσεις και να το κάνεις γνώση. Δεν μπορείς να το κάνεις αντικείμενο γνώσεων, γιατί δεν αποτελεί φαινόμενο του νου. Είναι κάτι που έχει σχέση με την καρδιά σου. Πράγματι, οι χτύποι της καρδιάς σου το γνωρίζουν, αλλά αυτό είναι ένα τελείως διαφορετικό είδος γνώσης: η νόηση είναι ανίκανη να προσεγγίσει τους χτύπους της καρδιάς.
Υπάρχει όμως και κάτι περισσότερο από την καρδιά μέσα σου -η ύπαρξή σου, η πηγή της ζωής σου. Όπως ακριβώς γνωρίζεις μέσω του νου, ο οποίος είναι το πιο επιφανειακό μέρος της ατομικότητάς σου, γνωρίζεις κάτι και μέσω της καρδιάς σου -η οποία είναι βαθύτερη από τον νου. Ο νους δεν μπορεί να μπει εκεί, είναι πολύ βαθιά και δεν την φτάνει. Πίσω όμως από την καρδιά, ακόμη βαθύτερα, βρίσκεται η ύπαρξή σου, η ίδια η πηγή της ζωής σου. Αυτή η πηγή της ζωής έχει επίσης έναν τρόπο να γνωρίζει.
Όταν γνωρίζει ο νους, το ονομάζουμε αυτό γνώσεις.
Όταν γνωρίζει η καρδιά, το ονομάζουμε αυτό αγάπη.
Και όταν γνωρίζει η ύπαρξή σου, το ονομάζουμε αυτό διαλογισμό.
Αλλά μιλούν και τα τρία τους διαφορετική γλώσσα, και δεν μεταφράζεται η μια στην άλλη. Και όσο πιο βαθιά προχωρείς, τόσο πιο δύσκολο γίνεται να μεταφράσεις, γιατί στο κέντρο ακριβώς της ύπαρξής σου δεν υπάρχει τίποτε άλλο εκτός από σιωπή. Τώρα λοιπόν, πώς θα μεταφράσεις τη σιωπή σε ήχο; Μόλις μεταφράσεις τη σιωπή σε ήχο, την έχεις καταστρέψει. Ακόμη και η μουσική δεν μπορεί να την μεταφράσει. Ίσως η μουσική να την πλησιάζει περισσότερο, πρόκειται όμως πάντα για ήχο.
Η ποίηση δεν πλησιάζει όσο η μουσική, επειδή οι λέξεις, όσο όμορφες κι αν είναι, παραμένουν λέξεις. Δεν έχουν ζωή μέσα τους, είναι νεκρές. Πώς να μεταφράσεις τη ζωή σε κάτι το νεκρό; Ίσως πράγματι ανάμεσα στις λέξεις να ρίχνεις μια ματιά ποτέ-πότε -συμβαίνει όμως αυτό ανάμεσα στις λέξεις, ανάμεσα στις γραμμές, όχι μέσα στις λέξεις, όχι μέσα στις γραμμές.
Αυτό είναι το πιο θεμελιώδες λάθος όλων των θρησκειών: ότι έχουν εξαπατήσει την ανθρωπότητα κάνοντας αδιάντροπα ότι γνωρίζουν τα πάντα.
Κάθε μέρα όμως αποκαλύπτονται και οι γνώσεις τους εκτίθενται΄ γι΄αυτό ακριβώς και πολεμούν πάντα κάθε πρόοδο στις γνώσεις.
Αν ανακαλύπτει ο Γαλιλαίος ότι η γη κινείται γύρω από τον ήλιο, ο πάπας θυμώνει. Ο πάπας είναι αλάνθαστος΄ είναι ένας απλός εκπρόσωπος του Ιησού, αλλά είναι αλάνθαστος. Και τι να πούμε για τον Ιησού -είναι ο μονογενής υιός του Θεού, και τι να πούμε για τον Θεό... Αλλά στη Βίβλο -η οποία είναι ένα βιβλίο που κατήλθε από τον ουρανό, που το έγραψε ο Θεός- ο ήλιος στρέφεται γύρω από τη γη.
Τώρα λοιπόν, ο Γαλιλαίος δημιουργεί κάποιο πρόβλημα. Αν έχει δίκιο ο Γαλιλαίος, τότε κάνει λάθος ο Θεός΄ κάνει λάθος ο μονογενής υιός του Θεού, κάνουν λάθος όλα αυτά τα δυο χιλιάδες χρόνια οι εκπρόσωποι του μονογενούς υιού -όλοι οι πάπες που είναι αλάνθαστοι. Ένας και μόνο άνθρωπος, ο Γαλιλαίος, καταστρέφει την όλη υποκρισία. Αποκαλύπτει όλη την υποκρισία. Πρέπει να του κλείσουν το στόμα. Ήταν γέρος, ετοιμοθάνατος, στο νεκρικό κρεβάτι του, αλλά τον εξανάγκασαν, τον έσυραν σχεδόν στην αυλή τού πάπα για να ζητήσει συγνώμη.
Και ο πάπας απαίτησε: ΄΄Άλλαξέ το αυτό στο βιβλίο σου, διότι δεν μπορεί να κάνει λάθος το ιερό βιβλίο. Εσύ είσαι ένας απλός άνθρωπος΄ μπορεί να κάνεις λάθος΄ αλλά ο Ιησούς Χριστός δεν μπορεί να κάνει λάθος, ο Θεός ο ίδιος δεν μπορεί να κάνει λάθος, εκατοντάδες αλάνθαστοι πάπες δεν μπορεί να κάνουν λάθος... Στέκεις εναντίον του Θεού, του υιού του και των εκπροσώπων του. Άλλαξέ το!΄΄
Ο Γαλιλαίος θα πρέπει να ήταν άνθρωπος με τεράστια αίσθηση του χιούμορ -το οποίο θεωρώ ως μια από τις μεγάλες ιδιότητες ενός θρησκευόμενου ανθρώπου. Μόνον οι βλάκες είναι σοβαροί΄ επόμενο είναι να είναι σοβαροί. Για να μπορείς να γελάς, χρειάζεσαι λίγη ευφυΐα.
Λένε ότι ο Άγγλος γελάει δυο φορές όταν ακούει ένα ανέκδοτο: τη μια φορά για να είναι ευχάριστος προς τον άνθρωπο που λέει το αστείο, από εθιμοτυπία, καλούς τρόπους΄ και τη δεύτερη φορά, μέσα στη νύχτα, όταν καταλαβαίνει το νόημα του ανέκδοτου. Ο Γερμανός γελάει μόνον μια φορά, για να δείξει απλώς ότι το κατάλαβε. Ο Εβραίος δεν γελάει ποτέ΄ λέει απλώς, ΄΄Κατ΄αρχάς το λες τελείως λάθος...΄΄
Χρειάζεσαι λίγη ευφυΐα και ο Γαλιλαίος θα πρέπει να ήταν ευφυής. Ήταν ένας από τους μεγαλύτερους επιστήμονες του κόσμου, αλλά πρέπει να τον θεωρήσουμε και ως ένα από τους πιο θρήσκους ανθρώπους. Είπε, ΄΄Φυσικά ο Θεός δεν μπορεί να κάνει λάθος, όλοι οι αλάνθαστοι πάπες δεν μπορεί να κάνουν λάθος, αλλά ο καημένος ο Γαλιλαίος μπορεί πάντοτε να κάνει λάθος. Δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα -θα το αλλάξω μέσα στο βιβλίο μου. Αλλά θα πρέπει να θυμάσαι ένα πράγμα: η γη θα εξακολουθήσει να πηγαίνει γύρω από τον ήλιο. Ως προς αυτό δεν μπορώ να κάνω τίποτε΄ δεν ακολουθεί τις διαταγές μου. Σε ό,τι αφορά το βιβλίο μου, θα το αλλάξω, αλλά στη σημείωση θα χρειαστεί να γράψω το εξής: ΄η γη δεν ακολουθεί τις διαταγές μου, εξακολουθεί να πηγαίνει γύρω από τον ήλιο΄.΄΄
Σε κάθε βήμα της επιστήμης η θρησκεία βρέθηκε αντίθετη.
Η γη είναι επίπεδη, σύμφωνα με τη Βίβλο, όχι σφαιρική. Όταν άρχισε ο Κολόμβος να σκέφτεται να κάνει ένα ταξίδι με την ιδέα ότι η γη είναι σφαιρική, η αριθμητική του ήταν απλή: ΄΄Αν συνεχίσω να ταξιδεύω ευθεία, μια μέρα είναι επόμενο να επιστρέψω στο ίδιο σημείο από όπου ξεκίνησα... ο πλήρης κύκλος.΄΄ Αλλά οι πάντες ήταν εναντίον αυτού του πράγματος.
Ο πάπας κάλεσε τον Κολόμβο και του είπε, ΄΄Μην είσαι κουτός! Η Βίβλος το λέει καθαρά: είναι επίπεδη. Θα φτάσεις σύντομα στην άκρη αυτής της επίπεδης γης και θα πέσεις από εκεί. Και ξέρεις πού θα πέσεις; Ο παράδεισος είναι από πάνω, και δεν μπορείς να πέσεις προς τα πάνω -ή μήπως μπορείς; Θα πέσεις προς τα κάτω, στην κόλαση. Μην πας λοιπόν σε τούτο το ταξίδι και μην προσπαθείς να πείσεις άλλους ανθρώπους να πάνε σε τούτο το ταξίδι.΄΄
Ο Κολόμβος επέμεινε πως θα πάει΄ πήγε στο ταξίδι και άνοιξε τις πόρτες του νέου κόσμου. Οφείλουμε τόσα πολλά στον Κολόμβο που δεν τα συνειδητοποιούμε. Τον κόσμο που γνωρίζουμε τον έφερε στο φως ο Κολόμβος. Αν είχε ακούσει τον πάπα, τον αλάνθαστο πάπα, ο οποίος έλεγε απλώς ανοησίες -οι ανοησίες του όμως ήταν πολύ άγιες, θρησκευτικές...
Όλες οι θρησκείες τού κόσμου είναι επόμενο να υποκρίνονται πως ό,τι υπάρχει το γνωρίζουν. Και το γνωρίζουν έτσι ακριβώς όπως είναι΄ δεν γίνεται να είναι διαφορετικά.
Οι τζαΐνα λένε ότι ο τιρθάνκαρά τους, ο προφήτης τους, ο μεσσίας τους, είναι παντογνώστης. Γνωρίζει τα πάντα -το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, έτσι λοιπόν ό,τι λέει αυτός είναι η απόλυτη αλήθεια. Ο Βούδας έλεγε αστεία για τον Μαχαβίρα, τον μεσσία των τζαΐνα. Έζησαν την ίδια εποχή, πριν από εικοσιπέντε αιώνες. Ο Μαχαβίρα είχε αρχίσει να γερνάει, αλλά ο Βούδας ήταν νέος και μπορούσε ακόμα να κάνει αστεία και να γελάει. Ήταν ακόμη νέος και ζωντανός -δεν είχε καθιερωθεί ακόμη.
Μόλις γίνεις καθιερωμένη θρησκεία, τότε έχεις τα επενδεδυμένα σου συμφέροντα. Ο Μαχαβίρα είχε μια καθιερωμένη θρησκεία ηλικίας χιλιάδων χρόνων, ίσως την πιο παλιά θρησκεία του κόσμου -γιατί οι ινδουιστές λένε, και σωστά λένε, ότι έχουν το παλιότερο βιβλίο του κόσμου, τη Ριγκ Βέδα. Ασφαλώς είναι τώρα επιστημονικά αποδεδειγμένο ότι η Ριγκ Βέδα είναι η παλιότερη γραφή που έχει επιβιώσει. Αλλά στη Ριγκ Βέδα, αναφέρεται ο πρώτος μεσσίας των τζαΐνα΄ είναι αρκετό αυτό ως απόδειξη ότι ο μεσσίας των τζαΐνα προηγήθηκε της Ριγκ Βέδα. Και τον αναφέρουν: το όνομά του είναι Ρισαμπαντέβα.
Τον αναφέρουν με σεβασμό που δεν είναι δυνατό να έχεις προς κάποιον σύγχρονό σου. Πρόκειται για ανθρώπινη αδυναμία, είναι όμως πολύ δύσκολο να έχεις σεβασμό προς κάποιον που είναι σύγχρονός σου και ζωντανός, ακριβώς όπως κι εσύ. Είναι εύκολο να έχεις σεβασμό προς κάποιον που πέθανε πριν από καιρό. Ο τρόπος με τον οποίο θυμάται η Ριγκ Βέδα τον Ρισαμπαντέβα δείχνει τόσο πολύ σεβασμό που φαίνεται ότι θα πρέπει να είχε πεθάνει τουλάχιστον χίλια χρόνια πριν, όχι πιο λίγο, έτσι λοιπόν ο τζαϊνισμός είναι θρησκεία καθιερωμένη πριν από πολύ καιρό.
Ο βουδισμός μόλις τότε ξεκινούσε με τον Βούδα. Είχε τα περιθώρια να κάνει εκείνος αστεία και να γελάει, έτσι λοιπόν λέει αστεία κατά του Μαχαβίρα και για το ότι ήταν παντοδύναμος, παντογνώστης και πανταχού παρών. Λέει, ΄΄Έχω δει τον Μαχαβίρα να στέκει έξω από ένα σπίτι ζητιανεύοντας΄΄ -γιατί ο Μαχαβίρα ζούσε γυμνός και ζητιάνευε μόνο με τα χέρια του. Ο Βούδας λέει, ΄΄Τον έχω δει να στέκει μπροστά από ένα σπίτι που ήταν άδειο. Δεν υπήρχε κανείς μέσα στο σπίτι -κι όμως λένε οι τζαΐνα ότι ο άνθρωπος αυτός είναι γνώστης όχι μόνο του παρόντος αλλά και του παρελθόντος και του μέλλοντος.΄΄
Ο Βούδας λέει, ΄΄Είδα τον Μαχαβίρα να περπατάει ακριβώς μπροστά μου και πάτησε την ουρά ενός σκύλου. Ήταν νωρίς το πρωί και δεν είχε φως ακόμη. Μόνο όταν πήδηξε γαυγίζοντας ο σκύλος μπόρεσε να καταλάβει ο Μαχαβίρα ότι είχε πατήσει την ουρά του. Αυτός ο άνθρωπος είναι παντογνώστης και δεν ξέρει ότι κοιμάται ένας σκύλος ακριβώς εκεί που πάει και ότι θα πατήσει την ουρά του.΄΄
Το ίδιο όμως έγινε και με τον Βούδα, όταν καθιερώθηκε.
Μετά από τριακόσια χρόνια, όταν τα λόγια κι οι δηλώσεις του συγκεντρώθηκαν για πρώτη φορά, οι μαθητές είπαν τελείως ξεκάθαρα ότι ΄΄όλα όσα γράφουμε εδώ είναι απόλυτα αληθινά και θα παραμείνουν αληθινά για πάντα.΄΄
Τώρα λοιπόν, μέσα στις φράσεις αυτές υπάρχουν τόσα πολλά βλακώδη πράγματα τα οποία μπορεί να είχαν κάποιο νόημα πριν από είκοσι πέντε αιώνες, σήμερα όμως δεν έχουν νόημα, γιατί έχουν συμβεί πάρα πολλά μέσα σε είκοσι πέντε αιώνες. Ο Βούδας δεν είχε ιδέα για τον Σίγκμουντ Φρόυντ... όσα λοιπόν έγραψε ή είπε είναι επόμενο να έχουν ως βάση τους μόνον τις γνώσεις που ήταν διαθέσιμες εκείνη την εποχή.
΄΄Ένας άνθρωπος είναι φτωχός, επειδή στην προηγούμενη ζωή του έκανε κακές πράξεις.΄΄ Τώρα λοιπόν, μετά από τον Μαρξ, δεν μπορείς να το πεις αυτό. Και δεν νομίζω ότι ο Βούδας είχε ιδέα πως επρόκειτο να υπάρξει ένας Καρλ Μαρξ, παρόλο που οι μαθητές του λένε πως ό,τι είπε πρόκειται να παραμείνει αληθινό για πάντα -ένας άλλος τρόπος για να πουν ότι είναι παντογνώστης.
Ήταν ωραία παρηγοριά αυτό για τους φτωχούς, ότι αν έκαναν καλά έργα, στις μελλοντικές ζωές τους θα ήταν κι εκείνοι πλούσιοι. Ήταν μεγάλη η χαρά και για τους πλούσιους επίσης: ΄΄Είμαστε πλούσιοι, επειδή έχουμε κάνει καλά έργα στην προηγούμενη ζωή μας.΄΄ Και ξέρουν πολύ καλά τι καλά έργα κάνουν αυτή ακριβώς τη στιγμή... και τα πλούτη τους αυξάνουν κάθε μέρα΄ η προηγούμενη ζωή τους έχει τελειώσει εδώ και πολύ καιρό και όμως τα πλούτη τους αυξάνουν συνεχώς. Οι φτωχοί άνθρωποι γίνονται συνεχώς όλο και πιο φτωχοί και οι πλούσιοι γίνονται συνεχώς όλο και πιο πλούσιοι.
Στην Ινδία όμως, δεν έχε σκεφτεί κανείς ποτέ καμιά επανάσταση΄ δεν υπάρχει ζήτημα να συμβεί΄ και η Ινδία έχει ζήσει μέσα στη φτώχια τόσο όσο δεν έχει ζήσει καμιά άλλη χώρα. Η Ινδία έχει ζήσει μέσα στη σκλαβιά περισσότερο καιρό από κάθε άλλη χώρα του κόσμου. Αλλά τη σκλαβιά, τη φτώχια, τα βάσανα, τα πάντα πρέπει να τα αποδεχτείς, γιατί εσύ φταις. Δεν μπορείς να επαναστατήσεις εναντίον τους. Εναντίον ποιανού θα επαναστατήσεις; Ο μόνος τρόπος είναι να κάνεις κάτι για να εξισορροπήσεις τις κακές πράξεις με καλές πράξεις. Η ίδια η ιδέα της επανάστασης δεν συνέβη ποτέ στον ινδικό νου. Αν έρθει η σκλαβιά, πρέπει να την αποδεχτείς.
Οι ινδουιστές ξέρουν όλες τις απαντήσεις. Λένε, ΄΄Χωρίς το θέλημα του Θεού δεν συμβαίνει τίποτε. Αν είσαι λοιπόν σκλάβος...΄΄ Και επί δυο χιλιάδες χρόνια η Ινδία βρισκόταν στη σκλαβιά. Αποτελεί θαύμα που μια τόσο μεγάλη χώρα παρέμεινε σκλαβωμένη επί δυο χιλιάδες χρόνια. Και οι άνθρωποι που εισέβαλαν στην Ινδία ήταν μικρές βάρβαρες φυλές΄ δεν ήταν τίποτε σε σύγκριση με την Ινδία. Θα μπορούσε να τους συνθλίψει απλώς το πλήθος, δεν υπήρχε λόγος ούτε καν να πάρουν σπαθί στα χέρια τους.
Ο οποιοσδήποτε όμως -οι Ούννοι, οι Μογγόλοι, οι Τούρκοι, οι μωαμεθανοί, οι Βρετανοί- ο οποιοσδήποτε είχε φιλοδοξίες και ήθελε να εισβάλει στην Ινδία ήταν πάντα ευπρόσδεκτος. Ήταν πάντα έτοιμη -σου ήταν υποχρεωμένη που ήρθες από τόσο μακριά και μπήκες σε τέτοιους κόπους! Ο απλός λόγος ήταν ότι οι ινδουιστές ξέρουν την απάντηση: είναι το θέλημα του Θεού΄ τίποτε δεν συμβαίνει χωρίς το θέλημα του Θεού, έτσι λοιπόν αυτή η σκλαβιά είναι το θέλημα του Θεού. Κι ένας άνθρωπος σαν τον Μαχάτμα Γκάντι -θα νόμιζε κανείς πως ένας άνθρωπος σαν τον Γκάντι θα έδειχνε λίγη παραπάνω ευφυΐα, αλλά όχι. Αν είσαι ινδουιστής, δεν μπορείς να δείξεις παραπάνω ευφυΐα από αυτήν που αναμένεται να έχεις.
Στο Μπιχάρ, μια από τις επαρχίες της Ινδίας -η πιο φτωχή επαρχία- έγινε ένας μεγάλος σεισμός. Ήταν ήδη φτωχό΄ κάθε χρόνο υποφέρει από πλημμύρες. Και μετά εκείνος ο σεισμός... πέθαναν χιλιάδες. Και τι είπε ο Γκάντι; Ο Γκάντι είπε, ΄΄Το Μπιχάρ υποφέρει εξαιτίας των κακών του πράξεων.΄΄ Στον εικοστό αιώνα; Ένας σεισμός; Και όλος ο πληθυσμός του Μπιχάρ;
Ήταν κατανοητό ότι εξηγούσες σε μεμονωμένα άτομα ότι υπέφεραν λόγω του κακού τους κάρμα, αλλά ένα ολόκληρο κρατίδιο να υποφέρει λόγω του κακού του κάρμα...! Σαν να ήταν όλοι αυτοί οι άνθρωποι στην προηγούμενη ζωή τους στην ίδια επίσης κατάσταση και όλοι διέπραξαν κακό κάρμα και συνέβη ο σεισμός. Και ολόκληρη η υπόλοιπη Ινδία δεν υπέφερε από τον σεισμό, επειδή είχαν κάνει καλό κάρμα στην προηγούμενη ζωή τους. Παράξενο!
Είναι ακόμα πιο παράξενο επειδή το Μπιχάρ είναι το μέρος που γεννήθηκε ο Μαχαβίρα, ο Γκωτάμα Βούδας, ο Μακαλί Γκοσάλ, ο Ατζίτ Κεσκαμπάλ -μεγάλοι δάσκαλοι και μεγάλοι προφήτες- και το Μπιχάρ υποφέρει επειδή διέπραξε κακό κάρμα! Στην Ινδία κανένα άλλο κρατίδιο δεν γέννησε τόσους πολλούς προφήτες, φιλοσόφους, στοχαστές. Και τι κακό μπορεί να έκανε το Μπιχάρ; Αλλά ο ινδουισμός ξέρει τα πάντα.
Θέλω να θυμάσαι ότι το βασικό λάθος που διέπραξαν όλες αυτές οι θρησκείες είναι ότι δεν είχαν αρκετό θάρρος για να παραδεχτούν ότι υπάρχουν όρια στις γνώσεις τους.
Δεν μπόρεσαν να πουν για κανένα θέμα, ΄΄Δεν ξέρουμε.΄΄
Υπήρξαν τόσο αλαζονικές που συνεχίζουν να λένε ότι ξέρουν και δημιουργούν συνεχώς καινούργια μυθεύματα γνώσεων.
Εκεί ακριβώς θα διαφέρει η αληθινή θρησκεία, θα διαφέρει θεμελιωδώς.
Πράγματι, πότε-πότε υπήρξαν μεμονωμένα άτομα που είχαν την ποιότητα της αληθινής θρησκείας΄ για παράδειγμα, ο Μποντιντάρμα. Ένας από τους πιο αξιαγάπητους ανθρώπους, πήγε στην Κίνα πριν από χίλια τετρακόσια χρόνια. Έμεινε εννέα χρόνια στην Κίνα και μαζεύτηκε μια ομάδα οπαδών γύρω του. Δεν ήταν όμως άνθρωπος που ανήκε στην ανοησία των λεγομένων θρησκειών.
Τυπικά ήταν βουδιστής μοναχός και η Κίνα είχε ήδη προσηλυτιστεί στον βουδισμό. Χιλιάδες βουδιστές μοναχοί είχαν ήδη πάει στην Κίνα πριν από τον Μποντιντάρμα και όταν άκουσαν ότι έρχεται ο Μποντιντάρμα, χάρηκαν πολύ, γιατί ο Μποντιντάρμα ήταν σχεδόν ίσος με τον Βούδα. Το όνομά του είχε φτάσει ως εκείνους πολύ προτού έρθει ο ίδιος. Ακόμη και ο βασιλιάς της Κίνας, ο μεγάλος αυτοκράτορας Βου, ήρθε να υποδεχτεί τον Μποντιντάρμα στα σύνορα Κίνας και Ινδίας.
Ο Βου ήταν το μέσον μέσω του οποίου μεταμορφώθηκε όλη η Κίνα στο βουδισμό, προσηλυτίστηκε από τον Κομφούκιο στον Γκωτάμα Βούδα. Είχε βάλει όλες του τις δυνάμεις και όλους του τους θησαυρούς στα χέρια των βουδιστών μοναχών, και ήταν ένας μεγάλος αυτοκράτορας. Όταν συνάντησε τον Μποντιντάρμα, ρώτησε, ΄΄Περίμενα να σε δω. Είμαι γέρος και είμαι τυχερός που ήρθες επί τέλους΄ όλα αυτά τα χρόνια περιμένουμε. Θέλω να κάνω μερικές ερωτήσεις.΄΄
Η πρώτη ερώτηση που έκανε ήταν: ΄΄Αφιέρωσα όλους μου τους θησαυρούς, τα στρατεύματά μου, τη γραφειοκρατία μου -όλα όσα έχω- στον προσηλυτισμό αυτής της πελώριας χώρας στο βουδισμό και έχω φτιάξει χιλιάδες ναούς για τον Βούδα.΄΄ Είχε φτιάξει ένα ναό για τον Βούδα μέσα στον οποίο υπήρχαν δέκα χιλιάδες αγάλματα του Βούδα΄ ολόκληρο το βουνό ήταν λαξευμένο. Επειδή έπρεπε να λαξευτούν δέκα χιλιάδες βούδες, το αποτέλειωσαν όλο το βουνό -λαξεύτηκε και έγινε βουδιστικά αγάλματα, έτσι όλο το βουνό έγινε ένας ναός. Ρώτησε, ΄΄Τι όφελος θα έχω στον άλλο κόσμο;΄΄
Αυτό του έλεγαν οι άλλοι μοναχοί, ΄΄Έχεις κάνει τόσα πολλά για να υπηρετήσεις τον Γκωτάμα Βούδα που ίσως, όταν θα φτάσεις στον άλλο κόσμο, θα στέκει ο ίδιος εκεί για να σε υποδεχτεί. Και έχεις κερδίσει τόση αρετή που είναι δική σου μια αιωνιότητα από απολαύσεις.΄΄
Ο Μποντιντάρμα είπε, ΄΄Όλα όσα έκανες δεν έχουν κανένα απολύτως νόημα. Δεν έχεις καν ξεκινήσει το ταξίδι, δεν έχεις κάνει ούτε καν το πρώτο βήμα. Θα πέσεις στην έβδομη κόλαση -έχεις το λόγο μου για τούτο.΄΄
Ο αυτοκράτορας Βου δεν μπορούσε να το πιστέψει: ΄΄Έχω κάνει τόσο πολλά και αυτός ο άνθρωπος λέει ΄Θα πέσεις στην έβδομη κόλαση΄!΄΄
Ο Μποντιντάρμα γέλασε και είπε, ΄΄Ό,τι κι αν έχεις κάνει είναι από απληστία και ό,τι γίνεται από απληστία δεν μπορεί να σε κάνει θρησκευόμενο. Έχεις απαρνηθεί όλα αυτά τα πλούτη, αλλά δεν τα έχεις απαρνηθεί άνευ όρων. Κάνεις παζάρια΄ για επιχείρηση πρόκειται. Κάνεις αγορές για τον άλλο κόσμο. Βάζεις τον τραπεζικό σου λογαριασμό από αυτόν τον κόσμο στον άλλο κόσμο, τον μεταφέρεις. Είσαι πονηρός: γιατί αυτός ο κόσμος είναι στιγμιαίος -αύριο ίσως να πεθάνεις- και οι άλλοι μοναχοί σού λένε ότι ο άλλος κόσμος είναι αιώνιος... Τι κάνεις λοιπόν; Δίνεις στιγμιαίους θησαυρούς για να κερδίσεις αιώνιους θησαυρούς; Μεγάλη ευκαιρία πράγματι! Ποιον προσπαθείς να κοροϊδέψεις;΄΄
Όταν μίλησε με αυτό τον τρόπο ο Μποντιντάρμα στον Βου, μπροστά σε όλους τους μοναχούς και τους στρατηγούς και τους κατώτερους βασιλιάδες, που είχαν έρθει μαζί με τον Βου, και όλη του την αυλή, ο Βου θύμωσε. Κανείς δεν του είχε μιλήσει με τέτοιο τρόπο ποτέ πριν. Είπε στον Μποντιντάρμα, ΄΄Είναι τρόπος αυτός να μιλάει ένας θρησκευόμενος άνθρωπος;΄΄
Ο Μποντιντάρμα είπε, ΄΄Ναι, αυτός είναι ο μόνος τρόπος που μιλάει ο θρησκευόμενος άνθρωπος΄ όλοι οι άλλοι τρόποι είναι για τους ανθρώπους που θέλουν να σε κοροϊδεύουν. Αυτοί εδώ οι μοναχοί σε κοροϊδεύουν΄ σου δίνουν υποσχέσεις. Δεν ξέρεις τίποτα για το τι συμβαίνει μετά από τον θάνατο΄ ούτε κι αυτοί ξέρουν, αλλά υποκρίνονται ότι ξέρουν.
Ο Βου ρώτησε, ΄΄Ποιος είσαι εσύ που μιλάς με τόση αυταρχικότητα;΄΄
Και ξέρεις τι είπε ο Μποντιντάρμα; Είπε, ΄΄Δεν ξέρω. Αυτό είναι ένα θέμα που δεν το ξέρω. Έχω πάει μέσα στον εαυτό μου, έχω πάει ως το ίδιο το κέντρο της ύπαρξής μου και έχω έρθει έξω το ίδιο αδαής όσο και πριν. Δεν ξέρω.΄΄ Αυτό λοιπόν το ονομάζω θάρρος.
Καμιά θρησκεία δεν είχε αρκετό θάρρος ώστε να πει, ΄΄Αυτά μόνο γνωρίζουμε και αυτά δεν τα γνωρίζουμε΄ ίσως να τα γνωρίσουμε στο μέλλον. Και πέρα από τούτα, υπάρχει ένας χώρος που πρόκειται να μείνει για πάντα αδύνατο να τον γνωρίσουμε.΄΄
Αν οι θρησκείες αυτές ήταν ταπεινές, ο κόσμος θα ήταν εντελώς διαφορετικός. Η ανθρωπότητα δεν θα βρισκόταν μέσα σε τέτοια χάλια΄ δεν θα υπήρχε τόση αγωνία. Σε ολόκληρο τον κόσμο, οι πάντες είναι γεμάτοι από αγωνία. Και τι να πούμε για την κόλαση -ζούμε ήδη μέσα στην κόλαση εδώ.
Τι πιο πολλά βάσανα μπορεί να υπάρχουν στην κόλαση;
Και οι άνθρωποι που είναι υπεύθυνοι γι΄αυτό είναι οι δήθεν θρησκευόμενοί σου άνθρωποι. Συνεχίζουν να υποκρίνονται, να παίζουν το ίδιο παιγνίδι. Μετά από τριακόσια χρόνια που η επιστήμη κατεδαφίζει συνεχώς την περιοχή τους, καταστρέφει συνεχώς τις δήθεν γνώσεις τους, εμφανίζει νέα γεγονότα, νέες πραγματικότητες, ο πάπας εξακολουθεί και είναι αλάνθαστος, ο σανκαρατσάρυα εξακολουθεί και είναι αλάνθαστος!
Στην Τζαϊπούρ έγινε ένα συνέδριο των ινδουιστών και ένας από τους σανκαρατσάρυα... Υπάρχουν τέσσερις σανκαρατσάρυα στην Ινδία και είναι αντίστοιχοι με τον πάπα΄ ο κάθε ένας διοικεί σε μια κατεύθυνση -για τις τέσσερις κατευθύνσεις, τέσσερις σανκαρατσάρυα. Ένας από τους σανκαρατσάρυα ανήκε στη Τζαϊπούρ, είχε γεννηθεί στη Τζαϊπούρ. Ηταν κατά βάση αστρολόγος, μεγάλος λόγιος, έτσι όταν πέθανε ένας σανκαρατσάρυα, τον επέλεξαν να γίνει ο σανκαρατσάρυα του Τζαγκανάθ Πουρί.
Τον είχα γνωρίσει πριν γίνει σανκαρατσάρυα και αυτό το συνέδριο ήταν η πρώτη φορά που τον συναντούσα από τότε που έγινε σανκαρατσάρυα. Τον ρώτησα, ΄΄Τώρα θα πρέπει να έχεις γίνει αλάνθαστος. Και σε ξέρω πολύ καλά -προηγουμένως δεν ήσουν. Μπορείς να μου πεις την ημερομηνία, την ώρα ακριβώς που έγινες αλάνθαστος;΄΄
Είπε, ΄΄Μην κάνεις άβολες ερωτήσεις μπροστά στους άλλους. Τώρα είμαι σανκαρατσάρυα και υποτίθεται ότι είμαι αλάνθαστος.΄΄
Είπα, ΄΄Υποτίθεται;΄΄
Είπε, ΄΄Αυτό το λέω για δική σου πληροφόρηση. Αν με ρωτήσεις δημόσια, είμαι αλάνθαστος.΄΄
Τώρα έγινε πάπας ένας χαζός Πολωνός. Έχεις ακούσει ποτέ να γίνεται αλάνθαστος ένας χαζός; Αλλά ένας πάπας, ένας χαζός Πολωνός, έγινε αλάνθαστος. Πόσο χαμηλά πρέπει να πέσει αυτός ο κόσμος; Δεν υπάρχει τώρα πια πού να πέσει. Όταν πεθάνει ο χαζός Πολωνός -γιατί οι πάπες πεθαίνουν πολύ γρήγορα, για τον απλό λόγο ότι ώσπου να γίνουν πάπες, είναι σχεδόν πεθαμένοι. Παίρνει τόσο πολύ καιρό ώσπου να φτάσουν στο Βατικανό που, αν επιβιώσουν λίγα χρόνια, είναι αυτό αρκετό. Τώρα, μετά από αυτόν τον πάπα, ποιον θα εκλέξεις; Νομίζω πως το Όρεγκον θα ήταν θαυμάσιο. Μετά την Πολωνία, το σωστό μέρος θα είναι το Όρεγκον. Μπορείς να βρεις πολύ ανώτερους βλάκες εδώ, αλλά θα γίνουν κι εκείνοι αλάνθαστοι, μόλις γίνουν πάπας.
Η αληθινή θρησκεία θα έχει την ταπεινότητα να παραδεχτεί ότι λίγα μόνο πράγματα είναι γνωστά, πολύ περισσότερα είναι άγνωστα και κάτι θα παραμείνει άγνωστο για πάντα.
Αυτό το κάτι είναι ο στόχος της όλης θρησκευτικής αναζήτησης.
Δεν μπορείς να το κάνεις αντικείμενο γνώσεων, μπορείς όμως να το βιώσεις, μπορείς να το πιεις, μπορείς να δοκιμάσεις τη γεύση του -είναι υπαρξιακό.
Ο επιστήμονας παραμένει χωριστός από το αντικείμενο που μελετάει. Είναι πάντα χωριστός από το αντικείμενο΄ γι΄αυτό και είναι δυνατή η γνώση, επειδή ο γνώστης διαφέρει από το γνωστό. Αλλά ο θρησκευόμενος άνθρωπος προχωρεί και μπαίνει μέσα στην υποκειμενικότητά του, εκεί όπου ο γνώστης και το γνωστό είναι ένα.
Όταν ο γνώστης και το γνωστό είναι ένα, δεν υπάρχει δυνατότητα γνώσης. Μπορείς πράγματι να το χορέψεις, αλλά δεν μπορείς να το πεις.
Μπορεί να βρίσκεται στο περπάτημα, στον τρόπο που περπατάς΄ μπορεί να βρίσκεται μέσα στα μάτια σου, στον τρόπο που βλέπεις΄ μπορεί να βρίσκεται μέσα στο άγγιγμά σου, στον τρόπο που αγγίζεις΄ αλλά δεν μπορείς να το βάλεις μέσα σε λέξεις.
Οι λέξεις είναι τελείως ανίσχυρες σε ό,τι αφορά τη θρησκεία. Και όλες οι λεγόμενες θρησκείες είναι γεμάτες από λέξεις. Τα λέω σαχλαμάρες όλα αυτά!
Αυτό είναι το θεμελιώδες λάθος. Αλλά υπάρχουν και άλλα λάθη, που αξίζει να τα θυμάσαι. Για παράδειγμα: κάθε θρησκεία είναι εγωιστική. Παρόλο που κάθε θρησκεία διδάσκει τους οπαδούς της να αφήσουν το εγώ τους, να είναι χωρίς εγώ, να είναι ταπεινοί, η ίδια η θρησκεία δεν είναι ταπεινή, είναι πολύ αλαζονική.
Ο Ιησούς λέει, ΄΄Να είσαι ταπεινός, να είσαι πράος,΄΄ αλλά το σκέφτηκες ποτέ -ο ίδιος ο Ιησούς δεν είναι ταπεινός, δεν είναι πράος, καθόλου μάλιστα. Τι περισσότερη αλαζονεία και τι πιο πολύς εγωισμός μπορεί να υπάρχει; Δηλώνει ότι είναι ο μονογενής υιός του Θεού: Δεν μπορείς κι εσύ να δηλώσεις ότι είσαι ένας άλλος υιός του θεού -ούτε καν εξάδελφος, γιατί ο Θεός δεν έχει αδέλφια. Δεν μπορείς να έχεις καμιά σχέση με το Θεό: εκείνη η μία σχέση έχει κλείσει, ο Ιησούς έχει κλείσει την πόρτα.
Είναι ο μεσσίας και έχει έρθει να λυτρώσει τον κόσμο. Κανείς δεν φαίνεται να έχει λυτρωθεί κι έχουν περάσει δυο χιλιάδες χρόνια. Ο ίδιος πέθανε υποφέροντας πάνω στο σταυρό -ποιον πρόκειται να λυτρώσει; Όμως η ιδέα ότι ΄΄Θα σε λυτρώσω, ακολούθησέ με...΄΄
Υπήρξε αυτός ένας από τους πιο σπουδαίους παράγοντες για την καταστροφή της ανθρωπότητας -επειδή κάθε θρησκεία υποστηρίζει ότι είναι η μόνη σωστή θρησκεία και ότι όλες οι άλλες θρησκείες κάνουν λάθος. Πολεμούν συνεχώς, σκοτώνουν η μια την άλλη, καταστρέφουν η μια την άλλη.
Μόλις τις προάλλες είδα μια συζήτηση στην τηλεόραση. Ένας ραβίνος, ένας προτεστάντης ιερέας και ένας καθολικός καλόγερος συζητούσαν για μένα. Και κατέληξαν στο συμπέρασμα... ο ραβίνος πρότεινε, ΄΄Είναι τώρα η ώρα -πρέπει να καταβάλουμε προσπάθεια να κάνουμε διάλογο με αυτό τον άνθρωπο.΄΄ Δεν μπορούσα να το πιστέψω -ένας ραβίνος να μιλάει με έναν καθολικό ιερέα και να προτείνει ότι χρειάζεται κάποιος διάλογος. Γιατί; Υπήρχαν τόσο πολλοί ραβίνοι την εποχή του Ιησού, γιατί δεν χρειαζόταν διάλογος με τον Ιησού; ΄Η μήπως η σταύρωση ήταν ο διάλογος;
Κι εκείνος ο ανόητος καθολικός συμφωνεί. Δεν λέει καν, ΄΄Εσύ που είσαι ραβίνος πιστεύεις στο διάλογο; Τότε τι έγινε με τον Ιησού; Ήταν διάλογος η σταύρωση;΄΄ Όχι, δεν το ρωτάει αυτό. Ούτε ο ίδιος ο ραβίνος αναρωτιέται τι είναι αυτά που λέει. Ο Ιησούς ήταν Εβραίος -θα ήταν απόλυτα σωστό να κάνουν οι ραβίνοι διάλογο με τον Ιησού. Αν έχει παραστρατήσει, φέρε τον εβραίο πίσω στο σωστό δρόμο΄ ή ίσως να έχει δίκιο, τότε έλα εσύ στο δικό του δρόμο. Αλλά ήταν η σταύρωση ο διάλογος; Δεν ήταν καν μονόλογος!
Τώρα όμως είναι όλοι καθιερωμένοι. Ο καθολικός, ο προτεστάντης και ο ραβίνος δεν έχουν κανένα πρόβλημα, γιατί τώρα είναι μέρος της επενδεδυμένης επιχείρησης. Και ξέρουν όλοι τους ότι κάνουν τα ίδια πράγματα, κάνουν την ίδια δουλειά. Ο Ιησούς αποτελούσε πρόβλημα΄ ίσως να μην ήταν δυνατό να υπάρξει κάποιος διάλογος. Δεν είναι ούτε με μένα δυνατόν, αλλά οι λόγοι διαφέρουν.
Με τον Ιησού ο διάλογος δεν ήταν δυνατός επειδή ήταν ο μεσσίας, αλλά εσύ ποιος είσαι; Διάλογος μπορεί να υπάρχει μόνο ανάμεσα σε ίσους. Εκείνος είναι ο γιος του Θεού. Εσύ ποιος είσαι; Ο κουμπάρος; Κάποιος πρέπει να είσαι, αλλιώς τι είδους διάλογος; Όχι, δεν ήταν δυνατόν, επειδή ο Ιησούς ήταν τόσο εγωιστής που οι ραβίνοι ήξεραν πολύ καλά ότι διάλογος δεν ήταν δυνατόν να υπάρξει. Τον είχαν πλησιάσει μια-δυο φορές.
Κάποια φορά ρώτησε ένας ραβίνος τον Ιησού, ΄΄Με ποια εξουσία μιλάς;΄΄
Εκείνος είπε, ΄΄Με τη δική μου εξουσία -και να θυμάσαι, προτού να είναι ο Αβραάμ, είμαι εγώ.΄΄ Ο Αβραάμ ήταν ο πρόγονος, ο αρχαιότερος΄ και ο Ιησούς λέει, ΄΄Προτού να είναι ο Αβραάμ, είμαι εγώ. Τι άλλη εξουσία θέλεις;΄΄ Τώρα, ο άνθρωπος αυτός λέει, ΄΄Μακάριοι οι πράοι,΄΄ αλλά ο ίδιος δεν είναι πράος. ΄΄Μακάριοι οι φτωχοί, μακάριοι οι ταπεινοί...΄΄ Αλλά ποιος είναι ο λόγος; Γιατί είναι μακάριοι; ΄΄...γιατί θα κληρονομήσουν το βασίλειο του παραδείσου.΄΄
Παράξενο επιχείρημα! Εδώ χάνεις΄ εκεί κερδίζεις χίλιες φορές. Αλλά τι κερδίζεις; Τα ίδια πράγματα. Εδώ είσαι φτωχός, εκεί θα είσαι πλούσιος. Εδώ είσαι ζητιάνος, εκεί θα είσαι βασιλιάς. Ποια είναι όμως η ποιοτική διαφορά; Απλώς εδώ και εκεί, δυο διαφορετικοί χώροι. Και αυτοί οι άνθρωποι προσπαθούν να είναι πράοι και ταπεινοί και φτωχοί για έναν απλό λόγο: για να κληρονομήσουν το βασίλειο του Θεού. Ο άνθρωπος λοιπόν αυτός προκαλεί και εκμεταλλεύεται την απληστία σου. Όλες οι θρησκείες αυτό έκαναν πάντα.
Και με μένα δεν είναι δυνατό να υπάρξει διάλογος, αλλά για διαφορετικούς λόγους.
Πρώτον: δεν ξέρω ο ίδιος -ως προς αυτό δεν μπορεί να υπάρξει καμιά συζήτηση- και αυτό είναι το πιο θεμελιώδες πράγμα προς συζήτηση. Τι διάλογος μπορεί να υπάρξει; ΄Η έχεις μπει μέσα σου ή όχι.
Αν έχεις μπει μέσα σου, τότε κοιτάζοντας μέσα στα μάτια σου απλώς θα είναι αρκετό -αυτό είναι διάλογος. Αν δεν έχεις μπει μέσα σου, και τότε πάλι αρκεί να κοιτάξω μέσα στα μάτια σου. Ο διάλογος τελειώνει πριν να αρχίσει.
Με μένα δεν είναι δυνατό να υπάρξει διάλογος, γιατί δεν είμαι ακαδημαϊκός. Δεν μπορώ να επαναλαμβάνω αποσπάσματα από τις γραφές, πάντοτε λάθος τα επαναλαμβάνω. Αλλά τι μας νοιάζει; Διότι δεν έχω κανένα σεβασμό για εκείνες τις γραφές. Δεν τις θεωρώ ιερές. Πρόκειται απλώς για θρησκευτικά μυθεύματα, έτσι λοιπόν, αν επαναλαμβάνω λάθος τα αποσπάσματα από τα θρησκευτικά μυθεύματα, δεν αποτελεί πρόβλημα καθόλου. Μάλιστα, δεν τις διάβασα ποτέ προσεκτικά. Τους έριξα μια ματιά, κοιτώντας εδώ κι εκεί -κι ακόμη και τότε βρήκα πάρα πολλά άχρηστα πράγματα.
Τι διάλογος λοιπόν μπορεί να υπάρξει με μένα, πάνω σε ποια θέματα; Χρειάζεται να υπάρχει μια ορισμένη συμφωνία και δεν μπορεί να υπάρξει καμιά συμφωνία, διότι λέω ότι δεν υπάρχει Θεός. Τι διάλογος λοιπόν είναι δυνατό να γίνει; Θα χρειαστεί να αποδείξεις τον Θεό΄ τότε μπορεί να αρχίσει ο διάλογος. ΄Η να φέρεις το Θεό στο δικαστήριο΄ μπορούμε τότε να συζητήσουμε αν είναι αληθινά Θεός ή απλώς ένας ψευτο-Αμερικανός.
Δεν πιστεύω ότι υπάρχει παράδεισος και κόλαση. Τι διάλογος μπορεί να υπάρξει; Στις άλλες θρησκείες πράγματι μπορείς να έχεις διαλόγους, επειδή υπάρχουν θέματα στα οποία συμφωνούν. Ο μωαμεθανός, ο χριστιανός, ο ινδουιστής, ο Εβραίος, μπορούν να συζητήσουν περί Θεού. Ένα σημείο είναι βέβαιο, ότι ο Θεός υπάρχει. Τώρα το ζήτημα αφορά μόνο τη μορφή του, τα χαρακτηριστικά του, τις ιδιότητές του -πάντως υπάρχει συμφωνία ως προς το βασικό πράγμα. Συμφωνούν όλοι για τον παράδεισο και την κόλαση. Ίσως τώρα κάποιος να πιστεύει σε επτά κολάσεις, κάποιος πιστεύει σε πέντε, κάποιος πιστεύει σε τρεις. Είναι απλώς ζήτημα αριθμών, όχι και τόσο σπουδαίο. Με μένα τι είδους διάλογος μπορεί να υπάρξει;
Όταν άκουσα τη συζήτηση, άρχισα να αναρωτιέμαι ότι, αν χρειάζεται να συμβεί κάποιος διάλογος, πώς θα ξεκινήσει; Από πού; Δεν υπάρχει ούτε ένα σημείο που να συμφωνούμε, διότι όλες αυτές οι θρησκείες είναι ψεύτικες, δεν είναι αληθινές θρησκείες΄ αλλιώς θα υπήρχε κάποια δυνατότητα.
Με τον Μποντιντάρμα μπορώ να κάνω διάλογο. Λέει, ΄΄Δεν ξέρω ποιος είμαι.΄΄ Αρκεί αυτό για να συμφωνήσουμε. Μπορούμε τώρα να κρατήσουμε ο ένας το χέρι του άλλου και να πάμε μια πρωινή βόλτα.
Δεν υπάρχει τώρα λόγος να πούμε τίποτε άλλο: είπαμε τα πάντα.
Μετά από εννέα χρόνια, όταν θα επέστρεφε ο Μποντιντάρμα στην Ινδία, συγκέντρωσε τέσσερεις από τους βασικούς του μαθητές και τους ρώτησε, ΄΄Συμπυκνώστε τη θρησκεία σε μια μόνο φράση, ώστε να μπορώ να ξέρω αν με έχετε καταλάβει ή όχι.΄΄
Ο πρώτος είπε, ΄΄Η ευσπλαχνία είναι θρησκεία. Αυτό είναι το βασικό μήνυμα του Βούδα: η ευσπλαχνία.΄΄
Ο Μποντιντάρμα είπε, ΄΄Έχεις τα οστά μου, αλλά τίποτε άλλο.΄΄
Ο δεύτερος μαθητής είπε, ΄΄Ο διαλογισμός. Να είσαι σιωπηλός, να είσαι τόσο απόλυτα σιωπηλός ώστε να μην κινείται μέσα σου ούτε μια σκέψη: αυτή είναι η ουσία της θρησκείας.΄΄
Ο Μποντιντάρμα είπε, ΄΄Έχεις τη σάρκα μου, αλλά τίποτε περισσότερο΄ διότι με αυτά που λες, επαναλαμβάνεις απλώς τα δικά μου λόγια. Στα μάτια σου δε βλέπω τη σιωπή΄ στο πρόσωπό σου δεν βλέπω το βάθος που φέρνει η σιωπή.΄΄
Ο τρίτος είπε, ΄΄Δεν μπορεί να ειπωθεί. Δεν εκφράζεται.΄΄
Ο Μποντιντάρμα είπε, ΄΄Έχεις το μεδούλι μου. Αλλά αν δεν μπορεί να ειπωθεί, γιατί χρησιμοποίησες έστω κι αυτές τις λέξεις; Το είπες ήδη. Λέγοντας ΄Δεν μπορεί να ειπωθεί, δεν εκφράζεται,΄ λες κάτι σχετικά με αυτό΄ έτσι λοιπόν λέω ότι έχεις μόνο το μεδούλι.΄΄
Στράφηκε στον τέταρτο. Υπήρχαν δάκρυα στα μάτια του μαθητή κι έπεσε στα πόδια του Μποντιντάρμα. Ο Μποντιντάρμα τον τράνταξε και τον ρώτησε ξανά και ξανά, ΄΄Τι είναι η θρησκεία;΄΄ Αλλά μόνο δάκρυα χαράς... τα χέρια του κρατούσαν τα πόδια εκείνου με ευγνωμοσύνη. Ο μαθητής δεν είπε ούτε μια λέξη, ούτε καν ότι δεν μπορεί να ειπωθεί, ότι δεν εκφράζεται.
Ο Μποντιντάρμα τον αγκάλιασε και είπε, ΄΄Έχεις εμένα. Τώρα μπορώ να φύγω ειρηνικός, γιατί αφήνω πίσω μου κάτι από εμένα.΄΄
Τώρα λοιπόν, με αυτούς τους ραβίνους, τους καθολικούς ιερείς, τους προτεστάντες ιερείς, τι διάλογος μπορεί να υπάρξει; Έχουν περάσει δυο χιλιάδες χρόνια και οι ραβίνοι δεν έχουν ζητήσει ακόμη συγνώμη που σταύρωσαν τον Ιησού. Μπορεί να ήταν ένας εγωιστής εκείνος, μπορεί να έκανε λάθος, μπορεί να δίδασκε κάτι το λανθασμένο, κανείς όμως δεν έχει το δικαίωμα να τον σταυρώσει τον άνθρωπο΄ δεν είχε κάνει κακό σε κανέναν. Το μόνο που χρειαζόταν ήταν μια συζήτηση κυρίων, δεν είχαν όμως την ικανότητα να συζητήσουν μαζί του.
Η σταύρωση δεν αποτελεί επιχειρηματολογία. Μπορείς να μου κόψεις το κεφάλι -δεν αποτελεί επιχείρημα αυτό. Δεν σημαίνει ότι εγώ κάνω λάθος και ότι εσύ έχεις δίκιο. Μάλιστα, ο αποκεφαλισμός μου αποδεικνύει ότι ήσουν ανίκανος να επιχειρηματολογήσεις για την άποψή σου. Πάντοτε οι αδύναμοι είναι εκείνοι που θυμώνουν. Πάντοτε οι αδύναμοι είναι εκείνοι που θέλουν να σε προσηλυτίσουν με την απειλή των όπλων. Πέρασαν δυο χιλιάδες χρόνια και ακόμα... Απορώ που δεν έχει ζητήσει συγνώμη ούτε ένας ραβίνος. Γιατί να ζητήσουν συγνώμη; Νομίζουν ότι είχαν δίκιο τότε και ότι έχουν δίκιο τώρα.
Αναρωτιέμαι τι είδους καθολικός είναι αυτός ο μοναχός και τι είδους προτεστάντης είναι εκείνος ο ιερέας που κάθονται και συζητούν με ένα ραβίνο. Θα πρέπει πρώτα να μιλήσουν για τον εαυτό τους, για ποιο λόγο είναι καθισμένοι μαζί.
Όλοι αυτοί οι άνθρωποι υπήρξαν εγωιστές. Τώρα, οι ραβίνοι διδάσκουν συνεχώς τους ανθρώπους να είναι ταπεινοί, αλλά δεν μπορούν να ζητήσουν συγνώμη. Είναι αδύνατο. Δεν ανέφεραν καν το όνομα του Ιησού στις γραφές τους, στα βιβλία τους. Δεν θα βρεις καμιά αναφορά στον Ιησού, στη σταύρωσή του ή στη γέννηση του χριστιανισμού μέσα στις εβραϊκές πηγές, όχι: ΄΄Δεν αξίζει καν να το αναφέρουμε.΄΄ Το ίδιο όμως ισχύει και με τις άλλες θρησκείες. Ο Μωάμεθ λέει, ΄΄Είμαι ο μόνος αγγελιοφόρος του Θεού. Ένας Θεός, ένας αγγελιοφόρος και ένα ιερό βιβλίο, το Κοράνι -αν πιστεύεις σε αυτά τα τρία πράγματα, είναι αρκετό τούτο, έχεις σωθεί.΄΄
Έρχομαι έτσι στο δεύτερο θέμα, ότι όλες οι θρησκείες ήταν πάντοτε κατά της αμφισβήτησης. Φοβόντουσαν πραγματικά την αμφισβήτηση.
Μόνο μια ανίκανη διάνοια μπορεί να φοβάται την αμφισβήτηση΄ διαφορετικά, η αμφισβήτηση αποτελεί πρόκληση, ευκαιρία για έρευνα.
Έχουν όλες τους σκοτώσει την αμφισβήτηση και έχουν όλες τους επιβάλει στο νου τού καθενός την ιδέα ότι, αν αμφισβητείς, θα πας στην κόλαση και θα υποφέρεις στην αιωνιότητα. Μην αμφισβητείς ποτέ. Το σωστό πράγμα είναι να πιστεύεις΄ πίστη, ολική πίστη -ούτε καν η εν μέρει πίστη δεν αρκεί, αλλά η ολική πίστη. Τι ζητάς από τους ανθρώπους; Κάτι το απολύτως απάνθρωπο. Ένας άνθρωπος -πώς γίνεται να πιστεύει ολικά; Κι ακόμη κι αν προσπαθήσει να πιστεύει ολικά, σημαίνει αυτό πως υπάρχει και η αμφιβολία΄ διαφορετικά, ενάντια σε ποιο πράγμα παλεύει; Ενάντια σε ποιο πράγμα προσπαθεί να πιστεύει ολικά;
Υπάρχει η αμφιβολία και την αμφιβολία δεν την καταστρέφει η πίστη.
Την αμφιβολία την καταστρέφει η εμπειρία.
Λένε εκείνοι, πίστευε!
Λέω εγώ, εξερεύνησε.
Λένε εκείνοι, μην αμφισβητείς!
Λέω εγώ, να αμφισβητείς μέχρι το τέλος, ώσπου να φτάσεις και να γνωρίσεις και να αισθάνεσαι και να βιώσεις.
Τότε δεν υπάρχει λόγος να καταπιέζεις την αμφιβολία, εξατμίζεται από μόνη της. Τότε δεν υπάρχει λόγος να πιστεύεις. Δεν πιστεύεις στον ήλιο, δεν πιστεύεις στο φεγγάρι -γιατί πιστεύεις στο Θεό; Δεν χρειάζεται να πιστεύεις στα συνήθη γεγονότα, επειδή υπάρχουν. Δεν αποτελούν όμως την υπέρτατη αλήθεια.
Το τριαντάφυλλο υπάρχει το πρωί΄ το βράδυ έχει χαθεί. Ακόμη ΄΄πιστεύεις΄΄ σε αυτό, αλλά δεν υπάρχει λόγος΄ το γνωρίζεις, δεν υπάρχει θέμα αμφισβήτησης. Αυτή η ΄΄΄πίστη΄΄ για το τριαντάφυλλο είναι μια πίστη απλή, δεν είναι κάτι το ενάντιο στην αμφιβολία. Για να μην μπερδεύεις την απλή πίστη με την περίπλοκη πίστη, έχω μια διαφορετική λέξη γι΄αυτήν: την εμπιστοσύνη.
Το εμπιστεύεσαι το τριαντάφυλλο. Ανθίζει, αναδίδει την ευωδιά του και χάνεται. Το βράδυ πια δεν θα το βρεις εκεί΄ τα πέταλά του έχουν πέσει και τα έχει παρασύρει ο άνεμος. Δεν επρόκειτο όμως για κάποια αιώνια αλήθεια΄ ξέρεις ότι πρόκειται για ένα γεγονός. Και ξέρεις ότι θα υπάρξουν και πάλι τριαντάφυλλα, θα υπάρξει και πάλι ευωδιά. Δεν είναι ανάγκη να το πιστεύεις αυτό΄ το ξέρεις απλώς από την εμπειρία σου, διότι χθες επίσης υπήρχαν τριαντάφυλλα και εξαφανίστηκαν. Σήμερα εμφανίστηκαν και πάλι -και αύριο η φύση θα ακολουθήσει την πορεία της.
Γιατί να πιστεύεις στο Θεό; Ούτε χτες είχες κάποια εμπειρία του Θεού ούτε σήμερα -και τι σιγουριά έχεις για το αύριο; Από πού να βρεις σιγουριά για το αύριο; Επειδή το χθες ήταν άδειο, το σήμερα είναι άδειο και το αύριο είναι μόνο μια άδεια ελπίδα, ελπίζεις ενάντια σε κάθε πιθανότητα. Αυτό όμως διδάσκουν πάντα εκείνες οι θρησκείες: να καταστρέφεις την αμφιβολία.
Τη στιγμή που καταστρέφεις την αμφιβολία, καταστρέφεις κάτι που έχει τεράστια αξία για τον άνθρωπο, γιατί η αμφιβολία ακριβώς είναι εκείνη που θα βοηθήσει τον άνθρωπο να αναζητήσει και να βρει. Έχεις κόψει τις ίδιες τις ρίζες της αναζήτησης΄ δεν θα υπάρχει καμιά αναζήτηση τώρα.
Γι΄αυτό ακριβώς, σε ολόκληρο τον κόσμο, υπάρχει σπάνια, μόνο που και που, ένας άνθρωπος που έχει την αίσθηση του αιώνιου στοιχείου, που αναπνέει το αιώνιο στοιχείο, που έχει βρει το σφυγμό του αιώνιου στοιχείου -πολύ σπάνια όμως. Και ποιος έχει την ευθύνη; Όλοι σου οι ραβίνοι και όλοι σου οι πάπες και όλοι σου οι σανκαρατσάρυα και όλοι σου οι ιμάμηδες -αυτοί έχουν την ευθύνη, διότι έχουν κόψει την ίδια τη ρίζα της αναζήτησης.
Στην Ιαπωνία, καλλιεργούν ένα παράξενο δέντρο. Υπάρχουν δέντρα ηλικίας τριακοσίων ή τετρακοσίων ετών, ύψους λίγων εκατοστών. Τετρακοσίων ετών! Αν κοιτάξεις το δέντρο, είναι τόσο παλιό αλλά και τόσο πυγμαίο δέντρο -ύψους λίγων εκατοστών. Και νομίζουν ότι αυτό αποτελεί τέχνη! Εκείνο που κάνουν είναι ότι κόβουν συνεχώς τις ρίζες. Η πήλινη γλάστρα μέσα στην οποία βρίσκεται το δέντρο δεν έχει πυθμένα, κι έτσι πότε-πότε ανασηκώνουν τη γλάστρα και κόβουν τις ρίζες. Όταν κόβεις τις ρίζες, το δέντρο δεν μπορεί να ψηλώσει. Γερνάει, αλλά δεν ψηλώνει ποτέ. Γίνεται όλο και πιο γέρικο, αλλά το έχεις καταστρέψει. Θα μπορούσε να γίνει ένα μεγάλο δέντρο, γιατί τα δέντρα αυτά είναι κυρίως δέντρα μπο.
Η Ιαπωνία είναι βουδιστική χώρα και ο Γκωτάμα Βούδας φωτίστηκε κάτω από ένα δέντρο μπο. Το δέντρο μπο λέγεται έτσι και στα αγγλικά, γιατί κάτω από αυτό ο Γκωτάμα Σιντάρθα έγινε Βούδας, επέτυχε το μπόντι, τη φώτιση. Το πλήρες όνομα είναι δέντρο μπόντι, αλλά στην καθημερινή χρήση αρκεί να το ονομάζεις μπο. Όλα λοιπόν εκείνα τα δέντρα είναι δέντρα μπο. Τώρα κανείς βούδας δεν μπορεί να κάτσει κάτω από εκείνα τα δέντρα μπο. Έχεις εμποδίσει ποιος ξέρει πόσους βούδες να γίνουν βούδες έχοντας κόψει εκείνα τα δέντρα μπο.
Το δέντρο κάτω από το οποίο φωτίστηκε ο Βούδας ήταν τόσο μεγάλο που μπορούσαν να σταθμεύσουν από κάτω του χίλιες βοϊδάμαξες. Τόσο μεγάλο ήταν. Ζει ακόμη -όχι το ίδιο δέντρο φυσικά, αλλά ένα παρακλάδι του ίδιου δέντρου. Οι μωαμεθανοί το κατέστρεψαν το δέντρο. Δεν μπορούσαν να ανεχτούν την ύπαρξη ενός δέντρου κάτω από το οποίο έφτασε κάποιος σε τέτοια ύψη. Έκαψαν το δέντρο, το κατέστρεψαν το δέντρο εντελώς.
Αλλά ένας από τους αυτοκράτορες της Ινδίας, ο Ασόκα, είχε στείλει ένα κλαδί του δέντρου ως δώρο στην Κεϋλάνη με την ίδια του την κόρη, τη Σανγκαμίτρα, η οποία είχε γίνει σαννυάσιν. Η Σανγκαμίτρα μετέφερε ένα κλαδί του δέντρου μπο στην Κεϋλάνη και από εκείνο το δέντρο μπο έφεραν πίσω ένα κλαδί και πάλι και το έβαλαν στο σημείο όπου φωτίστηκε ο Βούδας. Είναι μέρος του ίδιου δέντρου, αλλά τρίτης γενιάς.
Αυτό που κάνουν όμως εκείνοι οι άνθρωποι στην Ιαπωνία δείχνει κάτι σημαντικό: είναι το ίδιο που έχουν κάνει στον άνθρωπο οι θρησκείες. Σου κόβουν τις ρίζες σου ώστε να μην μεγαλώσεις -απλώς γερνάς.
Και η πρώτη ρίζα που κόβουν είναι η αμφισβήτηση΄ τότε σταματάει η έρευνα.
Η δεύτερη ρίζα που κόβουν σε στρέφει εναντίον της ίδιας σου της φύσης, κατακρίνει τη φύση σου. Είναι φανερό πως όταν κατακρίνεις τη φύση σου, πώς γίνεται να βοηθήσεις τη φύση σου να κυλάει, να μεγαλώνει και να βρει την πορεία της, όπως το ποτάμι, να κινείται ζιγκ ζαγκ;
Όλες οι θρησκείες σάς έχουν μετατρέψει σε σιδηρόδρομους, που κινούνται πάνω σε γραμμές, που κινούνται από τον ένα σταθμό στον άλλο -και κυρίως απλώς μετακινούνται, χωρίς να πηγαίνουν πουθενά, πάντως πάνω σε γραμμές. Εκείνες τις γραμμές τις ονομάζουν πειθαρχία, έλεγχο, αυτοέλεγχο.
Οι θρησκείες έχουν κάνει τόσο πολύ κακό που είναι σχεδόν ανυπολόγιστο -το δοχείο με τις αμαρτίες τους είναι γεμάτο, ξεχειλίζει. Χρειάζεται να το πετάξουμε μέσα στον Ειρηνικό, σε βάθος δέκα χιλιομέτρων, σε τέτοιο βάθος που να μην μπορεί να το ξαναβρεί κανείς και να αρχίσει ξανά την ίδια βλακώδη διαδικασία.
Ο μικρός αριθμός των ανθρώπων τού κόσμου που είναι ευφυείς θα πρέπει να απαλλαγούν από όλα όσα τους έχουν κάνει οι θρησκείες χωρίς να το ξέρουν οι ίδιοι. Θα πρέπει να καθαρίσουν εντελώς από τον ιουδαϊσμό, από τον ινδουισμό, από τον χριστιανισμό, από τον τζαϊνισμό, από τον βουδισμό. Θα πρέπει να καθαρίσουν εντελώς -είναι αρκετό απλώς να είσαι άνθρωπος.
Αποδέξου τον εαυτό σου.
Σεβάσου τον εαυτό σου. Άφησε τη φύση σου να πάρει τον δρόμο της. Μην πιέζεις, μην καταπιέζεις.
Να αμφισβητείς -γιατί η αμφισβήτηση δεν αποτελεί αμαρτία, αποτελεί σημάδι της ευφυΐας σου. Να αμφισβητείς και να ερευνάς συνεχώς ώσπου να βρεις.
Ένα πράγμα μπορώ να πω: όποιος ερευνά, βρίσκει. Είναι απολύτως σίγουρο΄ δεν ήταν ποτέ αλλιώς.
Κανείς δεν έχει γυρίσει με άδεια χέρια από μια αυθεντική έρευνα.
Osho, From Ignorance to Innocence, Ομιλία #11
