ΤΟ ΚΕΝΟ

Η επιπόλαιη κρίση μπορεί να βρει αντιφάσεις στη Διδασκαλία. Ας δούμε ένα παράδειγμα. Διαβάζουμε κάπου την εξής αυστηρή φράση:

«Φροντίστε ώστε οι δεσμοί αίματος να μη σημαίνουν τίποτε για σας.»

Σε πολλά άλλα μέρη όμως η οικογένεια θεωρείται σχολείο και εστία συνεργασίας και αλληλεγγύης, καθώς και φυτώριο της μελλοντικής γενιάς, ενώ δίνονται άπειρες συμβουλές για την ορθή ανατροφή των παιδιών.

Και όμως, δεν υπάρχει καμία αντίφαση. Η οικογένεια μπορεί -και όφειλε- να είναι μεγάλη ευκαιρία για ανάπτυξη και πρόοδο, και υλική βέβαια, προπαντός όμως ψυχοπνευματική. Δυστυχώς, πολύ συχνά είναι εμπόδιο και τροχοπέδη. Πολύ συχνά, αντί συνεργασίας και αμοιβαιότητας, είναι πεδίο σύγκρουσης και αντιπαράθεσης. Και, αλίμονο, πολύ συχνά η οικογένεια ορθώνεται ενάντια στο μέλος της εκείνο, το οποίο αποφασίζει να ακολουθήσει την πνευματική Ατραπό.

Η πνευματική Ατραπός όμως είναι το πιο ιερό καθήκον του ανθρώπου, καθήκον απέναντι στον εαυτό του αλλά και απέναντι στον Κόσμο. Κάτω απ΄αυτό το πρίσμα, οι οικογενειακοί δεσμοί είναι τελείως ασήμαντοι, συγκρινόμενοι με τους πνευματικούς. Και εάν οι οικογενειακοί δεσμοί συνάδουν με τους πνευματικούς, τότε αυτό είναι μεγάλη ευλογία. Εάν όμως αυτά τα δύο συγκρούονται, τότε η πλάστιγγα θα γείρει βαριά προς το μέρος των πνευματικών δεσμών.

Ας θυμηθούμε πόσο πολύ πιο αυστηρά το έθεσε ο Χριστός: «Ο αγαπών πατέρα ή μητέρα ή τέκνα υπέρ εμέ ουκ έστιν άξιος εμού.» Φυσικά, εδώ δεν είναι η προσωπικότητα Ιησούς που μιλά, αλλά ο εσωτερικός Χριστός, η πνευματική οντότητα μέσα σε κάθε άνθρωπο. Ούτε υπάρχει η παραμικρή σκληρότητα σ΄αυτή την αυστηρή δήλωση, επειδή, όσο κι αν αδυνατούν να το αντιληφθούν τα αντιστρατευόμενα στην πνευματική απόφαση οικεία πρόσωπα, η πνευματική επιλογή συνιστά ευεργεσία για τους πάντες και τα πάντα.

Σήμερα όμως θα σταθούμε σε μια άλλη «αντίφαση» η οποία σχετίζεται με τα πρόσφατα σημειώματά μας. Ιδού πώς έχει το ζήτημα. Όπως ξέρουμε, η Διδασκαλία της Άγκνι Γιόγκα δηλώνει ρητά ότι δεν υπάρχει κενό, ότι η ίδια η έννοια του κενού είναι ανυπόστατη. Λέει μάλιστα ότι ακόμα και το γυμνό μάτι μπορεί να δει τα αιωρούμενα σωματίδια σκόνης σε μια ηλιαχτίδα προσπίπτουσα σε σκοτεινό χώρο. Γνωρίζουμε επίσης πώς η σύγχρονη Φυσική έχει επαληθεύσει το πλήρες του χώρου.

Πώς, λοιπόν, να κατανοήσουμε το κενό της Βουδιστικής Διδασκαλίας -«σουνυάτα»- μια πολύ θεμελιώδη αρχή του Βουδισμού, όταν η Άγκνι Γιόγκα, κατά δήλωσή της, είναι Μαχαγιανικός Βουδισμός; Πραγματικά, καμία αντίφαση δεν υπάρχει ανάμεσα στις δύο Διδασκαλίες («δύο», τρόπος του λέγειν, και μόνο υπό την έννοια του χρόνου και των συνθηκών που δόθηκαν στον κόσμο). Εάν κατανοηθεί αυτό το «κενό» (σουνυάτα) του Βουδισμού, θα διαπιστώσει καθένας την ανυπαρξία αντίφασης.

Ας το δούμε, λοιπόν.

Και ας ξεκινήσουμε από τη Φυσική. Η κλασική μηχανιστική άποψη του κόσμου ήταν βασισμένη στην αντίληψη ότι ο κόσμος αποτελείται βασικά από δύο μεγέθη: το κενό (χώρο) και τα υλικά σώματα που κινούνται μέσα στο χώρο. Έτσι, οι αντιλήψεις του Δημόκριτου αλλά και του Νεύτωνα στηρίχτηκαν στη θεμελιώδη διάκριση ανάμεσα στην ύλη και τον κενό χώρο. Η σύγχρονη Φυσική όμως με τη θεωρία της σχετικότητας και τη θεωρία των κβάντα ανέτρεψαν αυτή την εικόνα. Και όσον αφορά μεν τα υλικά σώματα, διαπιστώθηκε ότι η ύλη δεν αποτελείται από κάποια τελικά δομικά στοιχεία, αλλά ότι τα κβαντικά σωματίδια είναι συμπυκνώσεις ενέργειας και όχι στατικές δομικές μονάδες. Επομένως, η ύλη δεν είναι τελικά παρά μόνον ενέργεια. Ενώ το κενό, ο χώρος, είναι ηλεκτρομαγνητικό πεδίο. Τα υλικά σώματα, είτε σε μικροσκοπικό είτε σε μακροσκοπικό επίπεδο, δεν είναι αποκομμένα και ανεξάρτητα τόσο μεταξύ τους όσο και με το πεδίο.

Με άλλα λόγια, παν ό,τι υπάρχει είναι ένα ενιαίο πεδίο, εντός του οποίου συνυπάρχουν με άρρηκτες σχέσεις αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης όλα τα υλικά σώματα ή μορφικές εκδηλώσεις, από το ελάχιστο ως το μέγιστο.

Αυτές οι υλικές εκδηλώσεις, δηλαδή οι συμπυκνώσεις της ενέργειας του πεδίου βρίσκονται σε μιαν αδιάκοπη κίνηση, ροή, μεταμόρφωση και αλλαγή, εμφάνιση και εξαφάνιση: «Πάντα ρει και ουδέν μένει», κατά την γνωστή ηρακλείτεια διατύπωση.

Τι δεν υπάρχει; Δεν υπάρχει στατικότητα, ακινησία, αμεταβλητότητα, αλλά ούτε και κενό με την έννοια της μη-ύπαρξης. Έτσι, όλη αυτή η αέναη κινητικότητα, που είναι η ίδια η Ζωή, πολύ εύστοχα χρησιμοποίησαν την έκφραση «χορός» της ενέργειας, συμπαντικός «χορός». Και στην έννοια του χορού υπεισέρχεται κατ΄ανάγκην και η έννοια του ρυθμού. Και η έννοια του ρυθμού συνδέεται με την έννοια της τάξης και της αρμονίας.

Πράγματι, η Φύση, είτε παράγει γέννηση είτε καταστροφή, αγωνίζεται πάντα για αρμονία, χαλιναγωγώντας τις δυνάμεις του χάους. Αυτή η αυθόρμητη παρομοίωση της συμπαντικής κίνησης με χορό, φέρνει αμέσως στο νου την πανέμορφη ινδική εικονοπλασία του θεού Σίβα με τον τόσο υπαινικτικό κοσμικό χορό του.

Και τώρα ας έρθουμε στην περίφημη βουδιστική έννοια της κενότητας -«σουνυάτα». Να τι λέει μια βουδιστική σούτρα:

«Η μορφή είναι το κενό και το κενό είναι η μορφή. Το κενό δεν διαφέρει από την μορφή, η μορφή δεν διαφέρει από το κενό. Ό,τι είναι το κενό είναι και η μορφή, ό,τι είναι η μορφή είναι και το κενό.»

Ο Λάμα Γκοβίντα σχολιάζει:

«Η σχέση της μορφής και του ¨κενού¨ δεν μπορεί να θεωρηθεί σαν μια κατάσταση αμοιβαίου αποκλεισμού, αλλά σαν τη διπλή όψη της ίδιας πραγματικότητας, όπου τα δύο στοιχεία συνυπάρχουν και συνεργάζονται ακατάπαυστα.»

Την έννοια του «κενού» θα συναντήσουμε σε όλες τις μεγάλες Διδασκαλίες της Ανατολής. Τη συναντάμε σε συνάρτηση με το Μπράχμαν των Ινδουιστών αλλά και το Τάο των Ταοϊστών. Αλλά όπως βέβαια αντιλαμβάνεται ο νοήμων μελετητής, αυτό το «κενό» δεν έχει καθόλου την έννοια της ανυπαρξίας. Αντίθετα, είναι η πηγή της άπειρης και ατέρμονης δημιουργικότητας, της παραγωγής όλων των μορφών και αντικειμένων. Το κενό της ανατολικής Σοφίας λοιπόν είναι η μήτρα, η πηγή, κάθε ζωής.

Ο Λάο Τσε συχνά παρομοιάζει το Τάο με ένα δοχείο χωρίς πυθμένα, το οποίο εξαιτίας του ότι είναι απύθμενο, μπορεί να χωρέσει άπειρο αριθμό αντικειμένων. Επίσης, για το Μπράχμαν μπορεί να διαβάσει κανείς στις Ουπανισάντ:

«Το Μπράχμαν είναι η Ζωή. Το Μπράχμαν είναι η Χαρά. Το Μπράχμαν είναι το Κενό... Πραγματικά, η Χαρά είναι το ίδιο πράγμα με το Κενό. Πραγματικά, το Κενό είναι το ίδιο πράγμα με τη Χαρά.»

Μέσα σ΄αυτό το κενό όλα τα πράγματα έρχονται και παρέρχονται, δημιουργούνται και χάνονται, γεννιούνται και πεθαίνουν, σ΄έναν ασταμάτητο χορό της ενέργειας. Αυτό το ακατάπαυστο παιχνίδι της γέννησης και του θανάτου στη βουδιστική Φιλοσοφία ονομάζεται «σαμσάρα».

Η βουδιστική Φιλοσοφία δηλώνει ότι όλα τα πράγματα αποτελούν μεταβατικές, προσωρινές, εκδηλώσεις του κενού. Με ιδιαίτερη έμφαση υπογραμμίζει το γεγονός ότι δεν υπάρχει υλική ουσία. Ως εκ τούτου, δεν υπάρχει σταθερός εαυτός ή αμετάβλητη ψυχή. Μια τέτοια αντίληψη θεωρείται αυταπάτη, στην οποία δεν βυθίζεται το αφυπνισμένο άτομο. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι τα πράγματα, οι μορφές, οι καταστάσεις δεν υπάρχουν. Φυσικά, υπάρχουν σε ορισμένο χώρο και χρόνο. Η πλάνη συνίσταται στο να φαντάζεται κανείς ότι οποιαδήποτε μορφή ή εκδήλωση του χωροχρόνου έχει μονιμότητα και σταθερότητα, γιατί τα πάντα είναι ρευστά.

Το ίδιο το «κενό» δεν είναι, από την άποψη της Φυσικής, το Πεδίο, το οποίο είναι πλήρες κατά κάποιο τρόπο από ένα αόρατο ρευστό, παράλληλα όμως μέσα σ΄αυτό, το ρευστό και παραγόμενα απ΄αυτό το ρευστό συνυπάρχουν ή κολυμπούν τα άπειρα σώματα-μορφές, από τις άπειρα μικρές ως τις άπειρα μεγάλες. Στον Ταοϊσμό, το Τάο, ή Πεδίο, περιγράφεται μεν ως κενό και άμορφο, συγχρόνως όμως και ως μήτρα όλων των μορφών. Το ρευστό που πληροί το Πεδίο-Τάο, στην Νέο-Κομφουκιανική Σχολή ονομάζεται «τσι», λέξη που σημαίνει αέριο ή αιθέρας, και χρησιμοποιήθηκε στην αρχαία Κίνα για να περιγράψει τη ζωτική πνοή, την ενέργεια που δίνει ζωή στα ζωντανά όντα. Το «τσι» συμπυκνώνεται και αραιώνεται περιοδικά. Όταν συμπυκνώνεται παράγει μια μορφή, όταν αραιώνεται απορροφά τη μορφή μέσα στο «κενό».

«Το Μεγάλο Κενό δεν μπορεί παρά να αποτελείται από τσι. Το τσι είναι υποχρεωμένο να συμπυκνώνεται για να δώσει μορφή σε όλα τα πράγματα. Και όλα τα πράγματα είναι υποχρεωμένα, με τη σειρά τους, να διαλυθούν κάποια στιγμή μέσα στο Μεγάλο Κενό.»

Αυτό λέει ο Τσάνγκ Τσάι. Κι έτσι συνδυάζονται, τόσο στη Φυσική όσο και στην Ανατολική Κοσμοθεώρηση, και η ασυνεχής δομή (το ενεργειακό ή κυματοειδές ρευστό) και η σωματιδιακή κατάσταση. Δεν πρόκειται, επομένως, για αντιτιθέμενες απόψεις, φαινομενικά αντιφάσκουσες, αλλά για έναν ευτυχή συνδυασμό τους, ο οποίος βλέπει και τις δύο σαν όψεις της ίδιας πραγματικότητας.

Η θεωρία του Πεδίου της σύγχρονης Φυσικής εγκαταλείπει την κλασική διάκριση ανάμεσα στα υλικά σωματίδια και το κενό, και μας υποδεικνύει ότι είναι αδύνατον να υπάρξει διαχωρισμός ανάμεσα σ΄αυτά τα δύο. Διότι τα σωματίδια αναγνωρίζονται ως συμπυκνώσεις ενός συνεχόμενου πεδίου, το οποίο βρίσκεται παντού μέσα στο χώρο. Το Πεδίο υπάρχει πάντα και παντού, και είναι ο φορέας όλων των υλικών φαινομένων.

Τόσο, λοιπόν, το «κενό» της ανατολικής κοσμοθεώρησης, όσο και το «κενό» της φυσικής επιστήμης δεν συνιστά μια κατάσταση ανυπαρξίας, αλλά, αντιθέτως, περιέχει δυναμικά κάθε μορφή. Οι μορφές πάλι δεν είναι ούτε μόνιμες ούτε ανεξάρτητες, αλλά εκδηλώσεις του αιώνιου και πανταχού παρόντος Κενού, του ζωντανού και παλλόμενου στον αέναο χορό της δημιουργίας και της καταστροφής: «Το κενό είναι η μορφή και η μορφή το κενό.»

Πόσο ωραία το θέτει ο κινέζος σοφός Τσανγκ Τσάι:

«Όποιος μάθει ότι το Μεγάλο Κενό είναι γεμάτο από τσι, καταλαβαίνει αμέσως πως δεν υπάρχει... ανυπαρξία!»

Έτσι ακριβώς, και ακόμη περισσότερο, γνωρίζοντας την αρχή διατήρησης της ενέργειας. Ότι δηλαδή η ενέργεια δεν χάνεται ποτέ. Μεταλλάσσεται αλλά δεν εκμηδενίζεται. Αυτή η γνώση εξαλείφει το φόβο.

Γι΄αυτό ταιριάζει να κλείσουμε το άρθρο μας με ένα ταιριαστό απόσπασμα από τη Διδασκαλία της Άγκνι Γιόγκα:

«Εμείς επιμένουμε σταθερά στην υπερνίκηση κάθε μορφής φόβου... Επομένως, είναι χρήσιμο ένας άνθρωπος, έχοντας συνειδητοποιήσει το άτρωτο της πνευματικής του ουσίας, να ελευθερωθεί από όλους τους φόβους, γιατί όλες οι φοβέρες είναι ασήμαντες...»

[ΚΑΡΔΙΑ, 222]

Ο φόβος λοιπόν και βασικά ο μέγιστος φόβος εκείνος του θανάτου, δεν είναι παρά ένα φάντασμα, τόσο κούφιο όσο και κάθε άλλο φάντασμα. Έτσι είναι, επειδή το Κενό είναι πλήρες, επειδή η ενέργεια είναι παντοτινή, κι επειδή υπάρχει μόνο ο αιώνιος χορός της Δημιουργίας.

Εντούτοις, η απατηλή σκιά του φόβου παραμονεύει όσο οι μεγάλες αλήθειες για την Ύπαρξη και τον Κόσμο μένουν στο επίπεδο της εγκεφαλικής γνώσης και δεν γίνονται βίωμα της καρδιάς.

Όσο για την αντίφαση που λέγαμε -βλέπετε εσείς καμιά;

AGNI YOGA HELLAS, 24/5/2011.