«Οι κοινωνίες
θα ευτυχήσουν τότε μόνον, όταν είτε φιλοσοφήσουν οι μάζες είτε κυβερνήσουν οι φιλόσοφοι.»
Τάδε έφη ο
μεγάλος πρόγονος, ο Πλάτων. Δυστυχώς απέχουμε πολύ από μια τέτοια πραγματικότητα,
κι αν η δήλωση ισχύει, τότε απέχουμε πολύ κι από την κοινωνική ευτυχία.
Είναι μάλιστα
σίγουρο ότι η αντίδραση στη συγκεκριμένη δήλωση θα είναι αδιάφορη, ειρωνική ή και
περιφρονητική. Οι σύγχρονοι δοκησίσοφοι θα αποφανθούν για τον ουτοπικό χαρακτήρα
της ή, ακόμα χειρότερα, για το άχρηστο ή ακόμα και βλαβερό της εφαρμογής της.
Η άγνοια όμως
των Θεμελιωδών της Ύπαρξης δίνει στα διάφορα ιδιοτελή αρπακτικά τη δυνατότητα υφαρπαγής
της εξουσίας. Μιας εξουσίας που δεν είναι πάντα φανερή, αλλά χειραγωγεί τις μάζες
από τα παρασκήνια, και κινεί τους εκλεγμένους κυβερνήτες σαν μαριονέτες.
Κι όμως, κι
όμως... Ο δρόμος προς την κοινωνική ευημερία είναι πραγματικά αυτός που υποδεικνύει
ο Πλάτων. Αν η πρότασή του γινόταν κατανοητή, λίγοι θα ήθελαν να την αμφισβητήσουν.
Το θέμα είναι να καταλάβει κανείς τι είναι η φιλοσοφία, το φιλοσοφείν, και ο εκφραστής
της, ο φιλόσοφος.
Οι περισσότεροι
νομίζουν πως η φιλοσοφία είναι αφηρημένες ουτοπίες και θεωρητικολογίες. Και μάλιστα
ξεπερασμένες και αλληλοσυγκρουόμενες στα διάφορα φιλοσοφικά συστήματα. Αυτό μπορεί
να συμβαίνει, και συμβαίνει, όχι όμως σ΄εκείνο που ο Πλάτων αποκαλεί «αληθινή φιλοσοφία».
Και δεν είναι
χωρίς σημαντικό λόγο το ότι επιμένει στη διάκριση «αληθινή» φιλοσοφία και «αληθινός»
φιλόσοφος. Ο Πλάτων λοιπόν ορίζει τη φιλοσοφία ως «επιστήμη του Αγαθού».
«Αγαθόν» είναι
το υπέρτατο καλό, το οποίο, ως τέτοιο, συνεπάγεται απόλυτη ωφελιμότητα και ευτυχία.
Φυσικά, κάθε
υγιής ψυχή, επιθυμεί το καλό ή αγαθόν. Το αγαθόν δεν έχει νόημα ως απλή θεωρία,
αλλά είναι οπωσδήποτε πράξη εκτός από γνώση. Εδώ όμως είναι το κομβικό σημείο -η
γνώση. Διότι, σε σχέση με τη γνώση, υπάρχουν τρεις μεγάλες κατηγορίες ή βαθμίδες,
ας πούμε, προσέγγισής της από την ψυχή.
Η κατώτατη
βαθμίδα είναι η άνοια ή άγνοια: η ψυχή που κυριαρχείται από άνοια γνωρίζει μόνο
τις επιθυμίες της, και συγκεκριμένα εκείνες που αφορούν την κατώτερη, ζωώδη φύση.
Η ανώτερη φύση δεν γίνεται αισθητή.
Η δεύτερη
βαθμίδα είναι η δόξα, η άποψη ή γνώμη περί ορθού και μη ορθού. Βασίζεται σε παραδοχές
και γνώμες. Δεν έχει γίνει προσωπική επίγνωση και ιεράρχηση των καλών πραγμάτων.
Γι΄αυτό είναι χωρίς εξασφάλιση σταθερότητας.
Η τρίτη βαθμίδα
είναι πραγματική γνώση της ιεραρχίας των αγαθών πραγμάτων, γνώση βιωμένη και βέβαιη,
και, ως εκ τούτου, μόνιμη και σταθερή. Αυτή ανήκει στον φιλόσοφο, τον Γνώστη ή Επιστήμονα
του Καλού.
Η βίωση του
Αγαθού, δηλαδή η έμπρακτη αγαθότητα, ονομάζεται αρετή. Έχει πολλές όψεις, π.χ. συμπόνια,
κατανόηση, ανεκτικότητα, εντιμότητα, δικαιοσύνη, υπομονή, κ.τ.λ., εντούτοις, όπως
παρατηρήσαμε στο προηγούμενο σημείωμά μας, στην ουσία η Αρετή είναι μία -η βίωση
του Καλού. Και καθεμία από τις διάφορες όψεις της εμπεριέχει όλες τις άλλες.
Αυτό σημαίνει
ότι δεν είναι δυνατόν το ίδιο άτομο να είναι δίκαιο, ας πούμε, και άπληστο συνάμα.
Μπορεί να έχει ίσως πιο ανεπτυγμένη μία όψη της αρετής σε σχέση με κάποια άλλη ή
άλλες, ή μπορεί να μην έχει πετύχει το μέγιστο βαθμό βίωσής τους. Δηλαδή υπάρχει
διαβάθμιση στην τελειότητα. Έτσι, ένας Βούδας ή Χριστός αποτελεί τέλειο εκφραστή
του Αγαθού, και γι΄αυτό είναι το υπόδειγμα για όλη την ανθρωπότητα.
Η αληθινή
φιλοσοφία οδηγεί στη Σοφία, δηλαδή την πραγματωμένη γνώση του Καλού. Η Σοφία στην
πραγματικότητα είναι η γνώση των τρόπων -ή «νόμων»- με τους οποίους λειτουργεί ο
Κόσμος, και ο Φιλόσοφος, ή σοφός τελικά, είναι ο Γνώστης των μυστικών της Φύσης.
Γνωρίζοντας τους κοσμικούς νόμους, ενεργεί απαρέγκλιτα σύμφωνα με αυτούς, σε απόλυτη
αρμονία με τον Κόσμο. Κι έτσι είναι κόσμιος (αλλά καθόλου «κοσμικός» με την τρέχουσα
έννοια της επιπολαιότητας!)
Ο Πλάτων,
λέγοντας ότι πρέπει να κυβερνήσουν οι φιλόσοφοι, εννοεί στην πραγματικότητα τους
σοφούς μυημένους στα μυστικά της Φύσης. Η γνώση του Φιλοσόφου-Κυβερνήτη είναι επιστήμη,
ακριβής γνώση, και όχι δόξα, δηλαδή γνώμη.
Έχοντας λοιπόν
τη γνώση των κοσμικών νόμων, ο πλατωνικός φιλόσοφος κατέχει και την τέχνη του κυβερνάν.
Γι΄αυτό είναι πραγματικά ικανός να οδηγήσει την πολιτεία σε ευημερία.
Που να βρεθεί
τέτοιος κυβερνήτης θα πει κανείς! Θα βρισκόταν, αν οι άνθρωποι τον αναζητούσαν,
διότι «ο ζητών ευρίσκει και ο αιτών λαμβάνει». Κάθε αληθινή κλήση εφελκύει νομοτελειακά
το ζητούμενο. Προς το παρόν όμως οι άνθρωποι δεν φαίνεται να τρέφουν τέτοιου είδους
επιθυμία. Θα γελούσαν μάλιστα πολύ με τον αφορισμό του Πλάτωνα ότι η πολιτική είναι
η «τέχνη περίθαλψης της ψυχής». Κάποιος μάλιστα θα σχολίαζε «τι σχέση έχει ο φάντης
με το ρετσινόλαδο» -όπου «φάντης» είναι η πολιτική και «ρετσινόλαδο» η ψυχή!
Κι όμως, έτσι
είναι. Γιατί τι σημαίνει «περίθαλψη της ψυχής»; Ψυχή είναι άλλη λέξη για τη συνειδητότητα,
και «περίθαλψη» είναι η φροντίδα, εκπαίδευση και καλλιέργεια ενός πράγματος. Αφού,
λοιπόν, η συνειδητότητα είναι το πιο πολύτιμο, κι αφού καθετί που υπάρχει ή συμβαίνει
δεν είναι παρά γέννημα και απόρροια της συνειδητότητας, πώς είναι δυνατόν να προκύψει
οτιδήποτε καλό χωρίς υψηλή συνειδησιακή ποιότητα;
Και λέγοντας
«καλό» εννοούμε κάτι που δεν θα μεταλλαχθεί στο μέλλον σε πόνο και δυστυχία. Και
έχουμε δει όλοι πώς οι αφιλοσόφητοι και μωροφιλόδοξοι πολιτικοί ηγέτες υπόσχονται
«λαγούς με πετραχείλια», χαϊδεύουν τα πρόθυμα αυτιά με ευχάριστες υποσχέσεις και
κολακείες, για να οδηγήσουν τελικά την ακυβέρνητη πολιτεία σε κινδύνους και κακοτυχίες.
Υπάρχει κάτι,
για το οποίο ευθύνονται εξίσου κυβερνήτες και κυβερνώμενοι: η αποκλειστική τους
μέριμνα και επιδίωξη της υλικής ευμάρειας (την οποία βέβαια ο καθένας εποφθαλμιά,
πρώτα και κύρια, για τον εαυτό του). Ενώ αυτή είναι αποτέλεσμα και όχι κινούν αίτιον.
Όλο το κακό βρίσκεται στην πλήρη παραμέληση του «ενός του οποίου έστι χρεία» -της
περίθαλψης της ψυχής.
Μήπως πρέπει
να φιλοσοφήσουν -έστω και λίγο- οι πολίτες;
