Μια πολύ σημαντική εργασία των φίλων του σιτολογίου Ελαφηβόλου Ε, Kostas Daskalos και Κώστας Θριξ πάνω στον συμβολικό απαγχονισμό κατά την Ορφική και Διονυσιακή τελετουργία που ίσως εξηγεί τα ευρήματα των ακέφαλων σφιγγών του Τάφου της Αμφίπολης.
===============
Ο συμβολικός απαγχονισμός στην Ορφική και Διονυσιακή τελετουργία
Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να παρουσιάσει ακροθιγώς την σχέση του συμβολικού απαγχονισμού στην μυθολογία με την διονυσιακή και ορφική τελετουργία. Οι μύθοι, αφηγήσεις σχετικές µε τη ζωή και τη δράση ηρώων και θεών, οι οποίες υιοθετούνται από τις κοινωνίες και συντελούν στον προσδιορισμό της ταυτότητάς τους, δύσκολα αποκόβονται από την τελετουργία και τη θρησκεία· κι αυτό γιατί οι μύθοι είναι συχνά η απόδοση ή ο μετασχηματισμός ενός τελετουργικού ή των ιδεών για τη μεταθανάτια τύχη του ανθρώπου σε αφηγηματική ιστορία, στην οποία μπορεί να συμφύονται και να συµφύρονται η τοπική ιστορία, η ιδεολογία, η πολιτική και η ηθική, οι αντιλήψεις για τη φύση, η τελετουργία, η θρησκεία.
Ορφέας
Ο μύθος μαρτυρημένος από εποχή πολύ παλιά αναπτύχθηκε τόσο, ώστε να γίνει αληθινή θεολογία γύρω από την οποία υπήρχε µια φιλολογία πολύ πλούσια και σε μεγάλο βαθμό «κλειστή». Σύμφωνα με αναφορές του Απολλόδωρου, ο Ορφέας υπήρξε ιδρυτής των Διονυσίων μυστηρίων, των οποίων τα Ορφικά Μυστήρια θεωρείται ότι αποτελούν μεταγενέστερη εξέλιξη. Και στις δύο περιπτώσεις βρίσκουμε εντονότατα μυητικό περιεχόμενο συνυφασμένο με τα μυστήρια του θανάτου και της αναγέννησης με καλλιτεχνικά και τελετουργικά στοιχεία.
Μαρμάρινη κεφαλή Διονύσου (δεύτερο μισό 4ου αι. π.Χ.)
Αρχαιολογικό Μουσείο Θάσου
Στο κέντρο της ορφικής διδασκαλίας μπήκε ο Διόνυσος Ζαγρέας, γιος, κατά τον “ιερό λόγο” των ορφικών, του Δία και της θεάς του Κάτω Κόσμου Περσεφόνης. Οι Τιτάνες, θεϊκές υπάρξεις που είχαν νικηθεί από το Δία κατά την Τιτανομαχία, βρήκαν ευκαιρία να εκδικηθούν το Δία σκοτώνοντας το γιο του που ήταν ακόμη νήπιο. Διαμέλισαν τον Διόνυσο Ζαγρέα σε επτά κομμάτια και τον κατασπάραξαν, εκτός από την καρδιά του που πρόλαβε να τη σώσει η Αθηνά.
Οι Τιτάνες μετά το κακούργημά τους κατακεραυνώθηκαν από το Δία, και από τη στάχτη τους δημιουργήθηκαν οι άνθρωποι. Οι ορφικοί έλεγαν πως οι άνθρωποι είχαν μέσα τους το θεϊκό στοιχείο (γιατί οι Τιτάνες είχαν φάει το Διόνυσο Ζαγρέα) είχαν όμως και τη θηριώδη ή κακοποιό “τιτανική φύση” (γιατί είχαν πλαστεί από τη στάχτη των Τιτάνων). Ο διαμελισμός συμβολίζει την ανάγκη για εξάπλωση της πνευματικής ουσίας του θεού, αλλά και των διδασκαλιών. Ακριβώς τον ίδιο συμβολισμό συναντάμε στο μυστήριο της θείας κοινωνίας, που υπάρχει σε διάφορες θρησκείες, όπου μοιράζεται στους πιστούς κρασί και ψωμί, συμβολίζοντας το σώμα και το αίμα του θεού.
Αντίγραφο αρχαιοελληνικού αγγείου που απεικονίζει την κεφαλή του Ορφέα να χρησμοδοτεί (από το λεξικό των Ch.Daremberg και E.Saglio 1877)
Η λέξη ορφικός ορίζεται ως «μυστικός, μαγευτικός και εκστασιακός» και πιθανόν, εξαιτίας του μαντείου του Ορφέα, ορφικός μπορεί επίσης να σημαίνει «μαντικός»... Μετά το θάνατο του ήρωα ακολούθησαν πολλά και θαυμαστά σημεία.
Σύμφωνα µε την πιο διαδεδομένη κατά την αρχαιότητα εκδοχή, μετά το διαμελισμό του σώματος οι Μαινάδες της Θράκης έριξαν τα κομμάτια του Ορφέα στον Έβρο. Η λύρα και το κεφάλι του, όντας ακόμα εν ζωή και τραγουδώντας θρηνητικά τραγούδια, επέπλευσαν στον ποταμό και έφτασαν ως την ακτή, από όπου οι άνεμοι και τα κύματα τα μετέφεραν στη Λέσβο. Στο Λουκιανό οφείλεται η μαρτυρία πως ο ναός του Βάκχου που υπήρχε στο νησί την εποχή του, είχε χτιστεί πάνω από το σημείο όπου είχε ταφεί το κεφάλι του Ορφέα, το οποίο, σύμφωνα µε το Φιλόστρατο (3ος αι. µ.Χ.), είχε αποκτήσει μεγάλη φήμη εξαιτίας της μαντικής του ικανότητας.
Από τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. όλες οι διονυσιακές παραστάσεις συσχετίζονται εικονογραφικά με τα ορφικά Μυστήρια. Οι Μαινάδες, χορεύτριες με τον βραχύ χιτώνα και τον καλαθίσκο στο κεφάλι, έχουν συνδεθεί με την λατρεία της Αρτέμιδος στην Λακωνία και της Αρτέμιδος Βραυρωνίας. Στο ιερό της Αρτέμιδος Καρυάτιδος στην Τεγέα όπου η θεά λατρευόταν ως σύζυγος του Διονύσου, κορύφωση της τελετουργίας αποτελούσε το κρέμασμα των παρθένων που συμμετείχαν στον τελετουργικό χορό. Οι χορεύτριες-παρθένες κόρες συνδέονται επίσης με την λατρεία της Ελένης Δενδρίτιδος ως θεότητα της βλάστησης.
Ο Παυσανίας (3,19,9-10) καταγράφει πως η Ελένη επιστρέφοντας από την Τροία ,ναυάγησε στην Ρόδο και αιχμαλωτίστηκε από τις Ρόδιες που ήθελαν να την εκδικηθούν για τον θάνατο των συζύγων τους. Έτσι την συνέλαβαν ,την απαγχόνισαν σε ένα πλάτανο και στην συνέχεια την λάτρευαν ως Δενδρίτιδα. Το στοιχείο του συμβολικού απαγχονισμούσυναντάται επίσης στη λατρεία της Αρτέμιδος Απαγχομένης στις Καφυές της Θεσσαλικής Ασπαλίδος και της Ηριγόνης στο Ικάριον της Αττικής.
Διόνυσος, Ικάριος και Ηριγόνη. Ανάγλυφο από το βήμα του Φαίδρου, Αθήνα
Σύμφωνα με αυτόν, ο αρχαίος ήρωας του Αττικού Δήμου της Ικαρίας, ονομαζόμενος Ικάριος, φιλοξένησε κάποιο βράδυ χωρίς να το γνωρίζει το θεό Διόνυσο, ο οποίος ευχαριστημένος από τη φιλοξενία του Ικαρίου τον δίδαξε πώς να καλλιεργεί αμπέλια και να φτιάχνει κρασί. Ο Ικάριος ακολουθώντας τις οδηγίες του Διονύσου φύτεψε αμπέλια και παρασκεύασε κρασί με το οποίο μέθυσε κάποιους βοσκούς, δίνοντάς τους να το πιούν σκέτο, χωρίς νερό. Τους έδωσε δηλαδή να πιούν " Άκρατον Οίνον ", σε αντίθεση με την πάγια τακτική των Ελλήνων, που την συναντάμε στη συνέχεια, να πίνουν τον οίνο νερωμένο, δηλαδή κρασί. Οι βοσκοί, μη γνωρίζοντας περί τίνος επρόκειτο, νόμισαν ότι τους φαρμάκωσε, ότι τους δηλητηρίασε και πάνω στην παραζάλη του μεθυσιού τον σκότωσαν και έκρυψαν το πτώμα του. Η κόρη του Ικάριου Ηριγόνη ή Εριγόνη άρχισε να τον αναζητά, αλλά δυστυχώς δεν μπορούσε να βρει τα ίχνη του επί πολύ καιρό. Τον ανακάλυψε όμως, με τη βοήθεια της σκύλας της, της πιστής Μόιρας, και αφού του πρόσφερε τις τελευταίες τιμές, έθαψε το πτώμα και γεμάτη θλίψη αυτοκτόνησε, κρεμασμένη από τα κλαδιά του δέντρου, κάτω από το οποίο είχε θάψει τον πατέρα της. Πεθαίνοντας καταράστηκε τις νεαρές κόρες των Αθηναίων να έχουν την ίδια μοίρα. (Απολλόδωρος, βιβλιοθήκη, Γ' 14,7)
Και πράγματι μετά την αυτοκτονία της Ηριγόνης πολλές παρθένες-κόρες των Αθηνών αυτοκτόνησαν με τον ίδιο τρόπο, χωρίς καμιά φανερή αιτία δηλαδή παραφρόνησαν.
Ο μύθος υπονοεί εδώ ότι ο Διόνυσος οργισμένος από το φόνο του Ικάριου και την αυτοκτονία της Ηριγόνης, της οποίας το όνομα είναι σημαδιακό, θέλησε να τιμωρήσει τους Αθηναίους με το θάνατο των κορών τους. «...διά τοιαύτοις αιωρήσεως ώς τύπου δήθεν συμβόλου της αναρτήσεως της Ηριγόνης» (Χαρ. Ι. Βουλοδήμου, Περί του Ιδιωτικού βίου των αρχαίων Ελλήνων τομ. Β, σελ. 99)
Αιώρα. Ακέφαλο ειδώλιο (Αγία Τριάδα, Κρήτη, 1600 π.Χ.)
Μετά τον ομαδικό απαγχονισμό των παρθένων, σύμφωνα με τον Απολλόδωρο, οι Αθηναίοι αποτάθηκαν στο μαντείο των Δελφών για το τι πρέπει να κάνουν, και εκείνο τους χρησμοδότησε ότι έπρεπε να θεσπίσουν εορτή προς τιμή του Ικαρίου και της Ηριγόνης, ώστε να εξιλεωθούν και να αποτρέψουν τη θανατηφόρα οργή του Διονύσου. (Απολλόδωρος, οπ. π. Επίσης, Αθηναίος, Δειπνοσοφιστές ΙΔ' , 10). Οι Αθηναίοι για να καθαρθούν, καθιέρωσαν μια τελετή, κάθε χρόνο κατά την οποία κρεμούσαν, χωρίς να απαγχονίζουν, κόρες πάνω σε δένδρα και αργότερα, θεσπίσθηκε γιορτή που ονομάσθηκε Αιώρα, εκ του αιωρούμαι (= κινούμαι υπό την ρίπην του ανέμου) που γιορταζόταν κατά την περίοδο που άρχιζαν να ωριμάζουν τα σταφύλια, πιθανότατα, όμως, κατά την ημέρα των χοών.
Χοές ονομαζόταν η δεύτερη μέρα της λαμπρής Αθηναϊκής γιορτής των Ανθεστηρίων, που λάμβανε χώρα στις αρχές της Άνοιξης και διαρκούσε τρεις μέρες. Εριγόνη πάει να πει κόρη της Άνοιξης.
Η συνήθεια να κρεμούν κούνιες (αιώρες), απ' όπου πήρε το όνομά της, αποτέλεσε το δίχως άλλο την καταγωγή του θρύλου που αναφέραμε. Ο Δίας καταστέρωσε τον Ικάριο στον αστερισμό του Βοώτη και την Ηριγόνη στον αστερισμό της Παρθένου. Όσο για την πραγματική σημασία του εθίμου, οι περισσότεροι συγγραφείς συμφωνώντας σε αυτό πιστεύουν ότι αναγνωρίζουν μια εξιλαστήρια τελετή καθότι η αιώρηση, το κούνημα, έχει αποτροπαϊκό χαρακτήρα.
Κατά την μυθολογία της αρχαίας Αμφίπολης, ο Αθηναίος Δημοφών, γιός του Θησέα και της Φαίδρας, επιστρέφοντας από την Τροία, πέρασε από την χώρα των Οδομαντών, οι οποίοι εξουσίαζαν την πεδιάδα ανατολικά του Στρυμόνα. Εκεί τον φιλοξένησε η εικοσάχρονη Φυλλίδα, κόρη του βασιλιά τους, του Σίθωνα. Ήταν κεραυνοβόλος ο έρωτας των βασιλόπουλων. Λένε πως έκαναν δυο παιδιά μαζί και πως μέσα στην εύφορη πεδιάδα, βασίλευαν από τους πρόποδες του Παγγαίου, μέχρι εκείνους του Μενοίκιου όρους.
Ως που μια μέρα ήρθε μια είδηση για τον Δημοφώντα, πως ο θρόνος στην Αθήνα άδειασε και πως θα έπρεπε να βασιλέψει. Κρύος ιδρώτας έλουσε την όμορφη Φυλλίδα, ως που ο Δημοφών της έδωσε όρκο, πως θα γυρίσει σε ένα μήνα ότι και αν του τύχει. Θα φροντίσει να δοθεί με ασφάλεια για την πατρίδα του ο θρόνος αλλού και αυτός θα γυρίσει για να βασιλέψει μαζί με την όμορφη γυναίκα του, σε τούτον τον τόπο. Μα στο δρόμο έπιασε φουρτούνα, από εκείνες που ο θυμωμένος Ποσειδώνας μετά τα Τρωικά έστελνε σε όλους τους Αχαιούς, με πρώτο τον Οδυσσέα. Έτσι το καράβι του Δημοφώντα έφτασε στην Κύπρο. Οι μέρες περνούσαν και ο ήλιος έδυσε 29 φορές στο όρος Δύσωρον. Την τριακοστή μέρα που ήταν και η τελευταία από την διορία που έδωσε ο ίδιος ο Δημοφών στον εαυτό του, η βασιλοπούλα, πήρε παράλληλα τον Στρυμόνα και έφτασε μέχρι την θάλασσα. Μάταια περίμενε ως που την έπιασε η νυχτιά. Κανένα πλοίο δεν φάνηκε στον κόλπο του Στρυμόνα.
Πήρε τον δρόμο του γυρισμού, διανυκτερεύοντας στην πρώτη πόλη του βασιλείου της μετά την θάλασσα. Εννέα Οδούς την ονόμαζαν την πόλη και η Φυλλίδα έδωσε εννέα κατάρες στους Αθηναίους, μέσα στην απέραντη θλίψη. Δεν άντεξε όμως η ερωτευμένη νέα να γυρίσει στο παλάτι της. Την βρήκαν το πρωί, να είναι μία ξεραμένη αμυγδαλιά. Άλλοι είπαν πως πέθανε από θλίψη, άλλοι πως κρεμάστηκε στην ίδια την αμυγδαλιά αυτή. Οι θεοί όμως την μεταμόρφωσαν και την ίδια σε αμυγδαλιά. Από την κορφή των Εννέα Οδών, να αγναντεύει από τη μια την θάλασσα, μήπως και γυρίσει ο αγαπημένος της, από την άλλη να θωρεί το βασίλειο που άφησε.
Ο Δημοφών όμως δεν ξέχασε ποτέ την υπόσχεση για την αγαπημένη του, έτσι αν και άργησε επέστρεψε στο βασίλειό τους. Στις Εννέα Οδούς όμως του μήνυσαν τα κακά μαντάτα. Έτρεξε τότε και αγκάλιασε με τέτοια ορμή την ξερή αμυγδαλιά που εκείνη έβγαλε ξανά φύλλα.
Λεπτομέρεια από τον κρατήρα του Προνόμου, τέλος 5ου αι. π.Χ.
Ανάλογοι είναι και οι συμβολικοί απαγχονισμοί, της Φαίδρας, της Ιοκάστης και της Ευρυδίκης στις τραγωδίες του Ευριπίδη και Σοφοκλή.
Η "θυσία των παρθένων", μέσω του συμβολικού απαγχονισμού, παραπέμπει σαφώς στη μύησή τους στα μυστήρια της λατρείας της Αρτέμιδος και του Διονύσου, στα μυστήρια του θανάτου και της αναγέννησης δηλαδή την αναγωγή της ψυχής του ανθρώπου από την διάσπασή της μέσα στο πλήθος των πραγμάτων του κόσμου, σε μία οντολογική Ενότητα. Σύμφωνα με τον ορφικό Πλάτωνα στο έργο του "Τίμαιος", το κεφάλι είναι το σημαντικότερο μέρος του σώματος του ανθρώπου, γι’ αυτό και είναι τοποθετημένο στην κορυφή του. Το σχήμα του είναι σφαιρικό, όπως ο κόσμος, γιατί οι θεοί έχουν τοποθετήσει εντός του το αθάνατο μέρος της ψυχής που βρίσκεται σε αρμονία με τις δύο περιφορές του κόσμου. Όλο το υπόλοιπο σώμα στην πραγματικότητα είναι το χθόνιο κομμάτι του, το θνητό. Γι' αυτόν τον λόγο χωρίζεται από το κεφάλι, με τον λαιμό που συμβολικά ονομάζεται ισθμός. Το κεφάλι αποτελεί τον οίκο του αθάνατου μέρους της ψυχής στον άνθρωπο, αυτού που έχει επαφή με το θείο.
Πρόκειται για το λογιστικόν μέρος της ψυχής, σύμφωνα με την ορολογία που μας παραδίδει ο Πλάτων στην "Πολιτεία".
Τον συμβολισμό αυτό πιθανόν συναντάμε και στην ακέφαλη Σφίγγα του τάφου της Αμφίπολης με το κεφάλι της να συμβολίζει το θείο μέρος της ψυχής, το λογικό και το σώμα της να συμβολίζει το χθόνιο και το άλογο. Εξάλλου, σύμφωνα με το λεξικό του Σταματάκου, η Σφίγγα είναι… η απάγχουσα και η αποπνίγουσα!!
Συντάκτες: Ελαφηβόλου Ε, Kostas Daskalos, Κώστας Θριξ
Πηγές:
Νεκταρία Ιωάννου: «Ο μύθος του Ορφέα»
Ελένη Γαραντούδη: «Οι μύθοι και τα μυστήρια του Παγγαίου»
Κοροπλαστική και μικροτεχνία στον αιγαιακό χώρο από τους γεωμετρικούς χρόνους έως και τη ρωμαϊκή περίοδο, Τόμος ΙΙ, Ρόδος, 26-29 Νοεµβρίου 2009 (Διεθνές Συνέδριο στη μνήμη της Ηούς Ζερβουδάκη)
Αναγέννηση της άνοιξης (μύθοι – σύμβολα – παραδόσεις)
Αιώρα: Ένα Πανάρχαιο Ελληνικό Παιχνίδι
Οἰνεύς, οἶνος καὶ …Αἰῶρες!
