Το Πάσχα θεωρείται από τις σημαντικότερες γιορτές για πολλούς λαούς. Και μπορεί να πει κανείς πως γιορταζόταν πάντοτε, ανά τους αιώνες. Σε όλη την ανθρώπινη ιστορία υπάρχουν εμφανή σημάδια της τόσο σημαντικής αυτής εορτής. Μπορεί να γιορταζόταν ή να γιορτάζεται με κάπως διαφορετικούς τρόπους και σημασιολογίες από κάθε έθνος και θρησκεία, αλλά η γενεσιουργός του αιτία είναι η ίδια: η προσμονή της Άνοιξης και η Ανάσταση της Φύσεως και της ίδιας της Ζωής.
Το πιο γνωστό Πάσχα ή αυτό που θεωρείται (λανθασμένα ωστόσο) σαν αρχή του Πάσχα, είναι το Ιουδαϊκό Πάσχα. Ο όρος Πάσχα μάλιστα προέρχεται από το αραμαϊκό πασ'ά και το εβραϊκό πέσαχ. Κάποιοι μελετητές έχουν προτείνει ως προέλευση του εβραϊκού όρου μια ξένη ετυμολογία, όπως η ασσυριακή πασαχού (πραύνω) ή η αιγυπτιακή πασ' (ανάμνηση) ή πεσάχ (πλήγμα). Ορισμένοι ερευνητές πάλι ανιχνεύουν τις αρχές των εορταστικών εκδηλώσεων του πάσχα σε χαναανιτικές γιορτές που σχετίζονται με την συγκομιδή κριθαριού την άνοιξη.
Η αλήθεια είναι πως η ρίζα του Πάσχα βρίσκεται σε γιορτές και ιεροτελεστίες της άνοιξης της προ-ισραηλιτικής και ακόμα παλαιότερης εποχής. Ίσως συνάδει και με την αυγή του ανθρώπινου γένους. Συνδέεται με την ίδια τη Θεά-Φύση και τη Ζωοποιό Ύπαρξη που συνεχίζει αδιάκοπα τον Κύκλο της Επαναγέννησης, της Γονιμοποίησης και της Καρποφορίας.
Πάντως, η Βίβλος συσχετίζει το πέσαχ με το ρήμα πασάχ πού σημαίνει είτε χωλαίνω, είτε εκτελώ τελετουργικό χορό γύρω από τη θυσία (Γ' Βασ. 18:21,26), είτε, μεταφορικά, "ξεφεύγω", "προσπερνώ", "απαλλάσσω". Το Πάσχα, είναι η προσπέραση του αγγέλου του Θεού πάνω από τα σπίτια των Ισραηλιτών, ενώ έπληττε με θάνατο τα πρωτότοκα αγόρια των σπιτιών των Αιγυπτίων. Που γλύτωσαν δηλαδή τη θυσία.
Σύμφωνα με τις Εβραϊκές Γραφές, το Πάσχα αποτελούσε ανάμνηση της εξόδου από την δουλεία της Αιγύπτου υπό την ηγεσία του Μωυσή μέσω θεϊκής παρέμβασης. Το Πάσχα αποτελούσε οικογενειακή εορτή. Εορταζόταν νύχτα, στην πανσέληνο της εαρινής ισημερίας, την 14η του μήνα Αβίβ (που ονομάστηκε Νισάν μετά την Βαβυλωνιακή εξορία) με προσφορά στο Θεό νεαρού ζώου, χρονιάρικου, για να ευλογηθεί από το Θεό όλο το κοπάδι. Το σφάγιο ήταν αρνί ή κατσίκι, αρσενικό και αρτιμελές (Εξ. 12:3-6), δεν έπρεπε να σπάσει κανένα κόκαλο του ενώ το αίμα του ως ένδειξη προστασίας, το έβαζαν στην είσοδο κάθε σπιτιού (Εξ. 12:7,22). Οι μετέχοντες στο δείπνο ήταν ντυμένοι, έτοιμοι για ταξίδι. Ωστόσο όλα αυτά είναι και στοιχεία της ανάδειξης της Εβραϊκής Θρησκείας κατά την Εποχή του Κριού. Πρέπει να σημειωθεί επίσης το γεγονός του εορτασμού πάντα νύχτα με πανσέληνο πράγμα που δείχνει πολλά για τη σύνδεσή του με το Ιερό Θηλυκό και Τεκνοποιό Ζωής.
Αυτά τα στοιχεία νομαδικής, οικογενειακής ζωής μας δείχνουν μια πολύ παλαιότερη προέλευση του Πάσχα, που θα μπορούσε να είναι η θυσία που ζήτησαν οι Ισραηλίτες από τον Φαραώ να πάνε να γιορτάσουν στην έρημο (Έξ. 3:18, 5:1 εξ). Παρ' όλα αυτά όμως, η έξοδος από την Αίγυπτο έδωσε στο Πάσχα την οριστική του σημασία.
Το μετέπειτα Χριστιανικό Πάσχα, ή κοινώς Πασχαλιά ή ελληνοπρεπώς Λαμπρή, και ειδικότερα η Ανάσταση του Χριστού ή απλώς Ανάσταση, γιορτάζεται την πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο που ακολουθεί την εαρινή ισημερία της 21ης Μαρτίου μη συμπεριλαμβανομένης, κατά το Ιουλιανό ημερολόγιο στην Ορθόδοξη εκκλησία και κατά το Γρηγοριανό στην Ρωμαιοκαθολική. Γιορτάζεται η ανάσταση του Ιησού Χριστού που πιστεύεται ότι έγινε το 33 μ.Χ.
Η εορτή της Ανάστασης του Ιησού Χριστού, λόγω της σπουδαιότητός της, επηρεάζει το εορτολόγιο της Ορθοδόξου Εκκλησίας τόσο 40 ημέρες πριν από αυτό (Μεγάλη Τεσσαρακοστή, Τριώδιο) όσο και 50 ημέρες μετά (περίοδος Πεντηκοσταρίου).
Ωστόσο αυτή η σύνδεση του Πάσχα με την Εαρινή Ισημερία (η αρχή του μηνός του Κριού) που δεν γίνεται μόνο στη χριστιανική θρησκεία είναι πολύ σημαντική. Η Εαρινή Ισημερία εκφράζει ακριβώς την αρχή της Άνοιξης, την εποχή που η Πλάση αναγεννιέται, κυοφορεί και γεννάει. Το Πάσχα είναι καταρχάς Θηλυκή γιορτή αντίθετα με τα Χριστούγεννα που είναι περισσότερο Αρσενική Γιορτή (πάλη Ηλίου με Χειμώνα, γέννηση του Υιού-Σωτήρα).
Στις Αγγλοσαξονικές χώρες μάλιστα η λέξη Easter που σημαίνει το Πάσχα συνδέεται με την θεά Οστάρα ή Έοστρε που είναι θεά της Ήβης, της Άνοιξης, της Νεότητας και τα ιερά της ζώα είναι τα κουνέλια που ήταν η γονιμοποιητική τους δύναμη αυτή που τα ανέδυε και τα έκανε εκφράσεις της καρποφορίας και της ζωής.
Η Οστάρα, η οποία είναι θεά της Τευτονικής αλλά και ενός μέρους της Κέλτικης λατρείας, συνδέεται επίσης με την πολύ παλαιότερη ανατολική θεά Ιστάρ (Αστάρτη) η οποία επηρέασε και το Ιουδαϊκό Πάσχα. Η Ιστάρ, επίσης θεά της Ζωής και της Γονιμότητας, λατρευτόταν μαζί με τον Υιό-Εραστή της Ταμούζ (Αφροδίτη – Άδωνις) ο οποίος πέθαινε κάθε 6 μήνες (πήγαινε στο βασίλειο του Κάτω Κόσμου) και αναγεννιόταν πάλι κάθε 6 μήνες με την αρχή της Άνοιξης). Η Αστάρτη ενέπνευσε στη συνέχεια πολλές θεές της μετέπειτα ιστορίας από τη σημιτική Ασσενεράχ έως την αιγυπτιακή Ίσιδα και την ελληνική Αφροδίτη.
Πράγματι πολλά έθιμα του Πάσχα είναι πολύ μα πολύ παλιά και ορισμένα από αυτά συνδέονται με τη λατρεία του Άδωνι, του «νεαρού θεού-εραστή» όπου, απ’ ότι λέγεται, στολιζόταν ένα ομοίωμα αντρός και οι γυναίκες το μοιρολογούσαν. Το ότι είναι «παγανιστικά» έθιμα δεν θα πρέπει να ανησυχούν κανένα γιατί όπως τονίζουν και οι λαογράφοι, τα ανοιξιάτικα έθιμα είναι πολύ σημαντικά, αφ’ ενός γιατί συνδέονται με την αναγέννηση της φύσης, αφ’ ετέρου διότι αφορούν τη σχέση του ανθρώπου με το θάνατο.
Στα ήθη και τα έθιμα του Πάσχα συμμετέχουν κυρίως γυναίκες, σε αντίθεση με τα έθιμα των Χριστουγέννων, που τους βασικούς ρόλους, αν όχι όλους, τους έχουν άντρες. Ο θηλυκός χαρακτήρας της γιορτής έγκειται ακριβώς στην γέννα της φύσης, στην αλλαγή του τοπίου. Μη ξεχνάμε πως η γυναίκα είναι αυτή, που φέρει τη ζωή και όλο το βάρος της.
Μια άλλη αντίθεση που υπάρχει σε σχέση πάντα με τα έθιμα των Χριστουγέννων είναι ότι εδώ οι ελάχιστες μεταμφιέσεις που γίνονται, είναι φυτομορφικές, αντί για ζωομορφικές. Το Πάσχα, το παιδί που θα αναπαραστήσει το Λάζαρο, λ.χ. έχει φυτομορφική εμφάνιση, δηλαδή φορά φύλλα, κλαδιά κ.ά. Αντίθετα με τα Χριστούγεννα που παλαιότερα φορούσαν κυρίως δέρματα ζώων.
Μια άλλη αντίθεση που υπάρχει σε σχέση πάντα με τα έθιμα των Χριστουγέννων είναι ότι εδώ οι ελάχιστες μεταμφιέσεις που γίνονται, είναι φυτομορφικές, αντί για ζωομορφικές. Το Πάσχα, το παιδί που θα αναπαραστήσει το Λάζαρο, λ.χ. έχει φυτομορφική εμφάνιση, δηλαδή φορά φύλλα, κλαδιά κ.ά. Αντίθετα με τα Χριστούγεννα που παλαιότερα φορούσαν κυρίως δέρματα ζώων.
Για να αναφερθούν στη συνέχεια ορισμένες τελετουργίες που γίνονται ακόμα και στη χώρα μας, πρέπει να αναφέρουμε πρώτα μία επίσης γνωστή τελετουργία που γίνεται αυτές τις μέρες, το κάψιμο του Ιούδα! Συνηθίζεται το Σάββατο το βράδυ προς Κυριακή ή την Κυριακή το απόγευμα. Σε μερικές περιοχές, όπως σε χωριά του Ηρακλείου Κρήτης στην επαρχία Πεδιάδας, πρόκειται απλώς για ξύλα τις λεγόμενες φουνάρες όπου υπάρχει και ο ανταγωνισμός μεταξύ των χωριών, η προσοχή να μην τους κλέψουν τα ξύλα κ.ά.
Κάψιμο του Ιούδα έχουμε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας. Πρόκειται για ένα είδος εικονικής δίκης όπου στον Ιούδα χρεώνονται όλα τα στραβά της περιοχής ακόμη και του πλανήτη. Μερικές φορές παίρνει και χιουμοριστικό χαρακτήρα. Στον Άγιο Νικόλαο Λασιθίου μάλιστα τον Ιούδα τον καίνε μέσα στο νερό. Ωστόσο αυτό το κάψιμο συνδέεται με τη θυσία του αμνού, του αποδιοπομπαίου τράγου ο οποίος κουβαλάει τις αμαρτίες του κόσμου για τον εξαγνισμό και την ευκαιρία για νέα αρχή (η Θυσία του Σωτήρα) αλλά και με το κάψιμο του Σκιάχτρου, τη θυσία του Γονιμοποιού Θεού ώστε να ευλογήσει τη σπορά και τη βλάστηση. Που μερικές φορές ακολουθεί και τους μετέπειτα καλοκαιρινούς μήνες
Κάψιμο του Ιούδα έχουμε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας. Πρόκειται για ένα είδος εικονικής δίκης όπου στον Ιούδα χρεώνονται όλα τα στραβά της περιοχής ακόμη και του πλανήτη. Μερικές φορές παίρνει και χιουμοριστικό χαρακτήρα. Στον Άγιο Νικόλαο Λασιθίου μάλιστα τον Ιούδα τον καίνε μέσα στο νερό. Ωστόσο αυτό το κάψιμο συνδέεται με τη θυσία του αμνού, του αποδιοπομπαίου τράγου ο οποίος κουβαλάει τις αμαρτίες του κόσμου για τον εξαγνισμό και την ευκαιρία για νέα αρχή (η Θυσία του Σωτήρα) αλλά και με το κάψιμο του Σκιάχτρου, τη θυσία του Γονιμοποιού Θεού ώστε να ευλογήσει τη σπορά και τη βλάστηση. Που μερικές φορές ακολουθεί και τους μετέπειτα καλοκαιρινούς μήνες
Στο χωριό Γηρομέρι Φιλιατών Θεσπρωτίας τη δεύτερη μέρα του Πάσχα οι περισσότεροι κάτοικοι του χωριού πηγαίνουν μαζί με οργανοπαίχτες στο νεκροταφείο. Μόλις τελειώσει η εκκλησία, πηγαίνουν δίπλα στο νεκροταφείο και τραγουδούν μπροστά από τα μνήματα των μερακλήδων ή γενικότερα των συγγενών τους και πληρώνουν τα όργανα για να παίξουν το αγαπημένο τους τραγούδι ενόσω ήταν εν ζωή. Το συγκεκριμένο έθιμο είναι από τα συγκλονιστικότερα έθιμα καθότι μας παραπέμπει στα νεκρόδειπνα, δηλαδή έχει πολύ βαθιές ρίζες.
Νεκρόδειπνα συνηθίζουν και οι Πόντιοι και τα συναντάμε και σε άλλα χωριά της Δυτικής Μακεδονίας. Στην Αττική τα βλέπουμε να γίνονται την Κυριακή του Θωμά από τους Πόντιους της περιοχής Ελληνικού που πηγαίνουν στα μνήματα και τρώνε. Αλλά ακόμα και στο χωριό μου από τη Ρόδο όπου κατάγομαι, το Σάββατο πριν τη Κυριακή του Θωμά οι άνθρωποι πηγαίνουν και καθαρίζουν τους τάφους των νεκρών συγγενών αρωματίζοντάς τους με λουλούδια και έλαια, μιλώντας μαζί τους και προετοιμάζοντας τους για την προσευχή και μνημόνευση που ακολουθεί τη Μ. Παρασκευή.
Νεκρόδειπνα συνηθίζουν και οι Πόντιοι και τα συναντάμε και σε άλλα χωριά της Δυτικής Μακεδονίας. Στην Αττική τα βλέπουμε να γίνονται την Κυριακή του Θωμά από τους Πόντιους της περιοχής Ελληνικού που πηγαίνουν στα μνήματα και τρώνε. Αλλά ακόμα και στο χωριό μου από τη Ρόδο όπου κατάγομαι, το Σάββατο πριν τη Κυριακή του Θωμά οι άνθρωποι πηγαίνουν και καθαρίζουν τους τάφους των νεκρών συγγενών αρωματίζοντάς τους με λουλούδια και έλαια, μιλώντας μαζί τους και προετοιμάζοντας τους για την προσευχή και μνημόνευση που ακολουθεί τη Μ. Παρασκευή.
Είναι συγκλονιστική η ατμόσφαιρα γιατί ουσιαστικά το Πάσχα είναι επίσης νεκρολατρική γιορτή! Δηλαδή ευκαιρία επικοινωνίας των ανθρώπων με τους οικείους νεκρούς, σύνδεση του θανάτου με τη νέα ζωή! Της υπενθύμισης μας του αιώνιου κύκλου αναγεννήσεως και πως στην ουσία τίποτα δεν χάνεται, αντίθετα όλα αποτελούν μέρος αυτού του κύκλου. Πως όλα πρέπει να πεθάνουν για να έχουν την ευκαιρία να ξαναγεννηθούν με τις καλύτερες προοπτικές, αντί να εγκλωβιστούν σε μια συνεχή φθορά.
Γι’ αυτό βλέπουμε ότι και τη Μεγάλη Παρασκευή γεμίζουν το πρωί τα νεκροταφεία από συγγενείς των νεκρών. Ουσιαστικά είναι μέρα υπενθύμισης των αγαπημένων προσώπων που χάθηκαν και της ελπίδας που προσμένουν με την Αναγέννηση-Ανάσταση.
Γι’ αυτό μη ξεχνάμε κι αυτή την υπενθύμιση προς τον εαυτό μας!!!!:-)
Εξάλλου όλα είναι μαγεία στην ουσία και κομμάτια της ίδιας ολότητας που μας συνδέει!
Ελπίζω να σας διαφώτισα παραπάνω σ’ αυτή τη τόσο σημαντική γιορτή. Λόγω έλλειψης χρόνου, βλέπετε είμαι στο χωριό μου για Πάσχα, μπορώ να συνεχίσω σε άλλη ανάρτηση για τα κόκκινα αυγά και τι μπορεί να σημαίνουν, αν και μπορείτε να μαντέψετε τη σημασία τους ;)
Σας εύχομαι ολόψυχα Καλό Πάσχα και Καλή Ανάσταση που να σας ξαναθυμίσει τις ελπίδες και τα όνειρά σας αλλά και την ευκαιρία να τα κάνετε πραγματικότητα!!!
